DODATEK DLA PRENUMERATORÓW: KOLOROWA BROSZURA ESO 4/2015 (778) lipiec–sierpień Tom LXXXVI ukazuje się od 1920 r. Cena 12,90 zł w tym 5% VAT www.urania.edu.pl Którędy do czarnej dziury? Tajemniczy świat Plutona ISSN 1689-6009 indeks 401323 Komu potrzebne 4/2015 ciemneUrania niebo? 1 URANIA – NASZA MUZA dla szkół, uczelni oraz miłośników astronomii i amatorów nocnego nieba (PL ISSN 1689-6009) Dwumiesięcznik poświęcony upowszech- oniec lata. Pracowitego lata. Do pocztu najpracowitszych kolegów na świecie, nianiu wiedzy astronomicznej. Czasopismo powstałe w roku 1998 z połączenia „Uranii” oprócz opisywanych niedawno twórców obserwatoriów w Truszczynach (ISSN 0042-0794) — dotychczasowego i Rzepienniku, muszę dołączyć Karola Wenerskiego, miłośnika astronomii miesięcznika Polskiego Towarzystwa Mi- z Bydgoszczy, twórcę i budowniczego, jeśli nie największego — lustro łośników Astronomii, ukazującego się od 1920 r. i „Postępów Astronomii” (ISSN Kszczecińskiej SOWY jest chyba identyczne, 63 cm — to na pewno najpiękniejszego, 0032-5414) — dotychczasowego kwartal- amatorskiego teleskopu w Polsce. Ktoś ze wspólnych przyjaciół z Pałucko-Pomorskiego nika Polskiego Towarzystwa Astronomicz- Stowarzyszenie Astronomiczno-Ekologicznego po minimalnej stawce policzył nego, wychodzącego od 1953 r. Zachowana zostaje dotychczasowa numeracja „Uranii”. roboczogodziny Karola spędzającego w Obserwatorium w Niedźwiadach weekend Pismo częściowo finansowane przez: w weekend od kilku lat i wyszedł koszt robocizny sto kilkadziesiąt tysięcy złotych! Na swoje plastyczne i techniczne talenty chyba Karol nie ma żadnych papierów, ale za sprawą jego dzieła nie zdziwiłbym się, gdyby nagle dostał propozycję pracy w NASA! A to jeszcze nic! Pamiętam Karola sprzed ponad już dwudziestu lat jako najbardziej nietuzinkowego Nakład: 3000 egz. wychowawcę młodzieży, jakiego poznałem. Zespół Redakcyjny: Miałem cudowną okazję gościć kilkukrotnie Krzysztof Czart (serwis www, redaktor) grupę jego podopiecznych z bydgoskiego Jan Desselberger (kalendarz astronomiczny) Jacek Drążkowski (red. techniczny, skład) Pałacu Młodzieży w Piwnicach, dwa albo i trzy Aleksandra Hamanowicz (redaktor) razy odwiedzałem jego astronomiczne obozy Maciej Mikołajewski (redaktor naczelny) w Borach Tucholskich i chyba w Kotlinie Marek Muciek (redaktor) Sebastian Soberski (sekretarz redakcji) Kłodzkiej. Metody pedagogiczne stosował Roman Schreiber (redaktor) dość nietypowe, szantaż, przemoc fizyczną Marek Substyk (z-ca red. naczelnego) i jak sam mawiał — zły przykład — swój Bożena Wyrzykowska (korekta językowa) Karolina Zawada (orion.pta.edu.pl) własny… nie do naśladowania. Poczucie humoru, Współpraca: astronomiczna pasja i wiedza, i przede wszystkim Marek Abramowicz, Tadeusz Figiel, prawdziwa przyjaźń, którą młodzież otaczał, Sylwester Kołomański, Michał Kusiak, Ro- przyniosła sukcesy nie mniejsze niż teleskop w Niedźwiadach. Wśród bert Szaj, Janusz Wiland, Łukasz Woźniak, Przemysław Żołądek wielu innych wspaniałych wychowanków Karola jest co najmniej Adres Redakcji: jedna znakomita astronomka z Zielonej Góry. Potem chyba też Urania, Centrum Astronomii UMK zabrakło papierów, bo zamiast zostać wojewódzkim pedagogiem, zakończył działalność ul. Gagarina 11, 87-100 TORUŃ w astronomicznym kółku w Pałacu. Na szczęście zaczęły się Niedźwiady i wspomniane tel. 509 44 17 17 fax. (56) 611 30 08 wyżej stowarzyszenie. Niech władza wreszcie zrozumie, ta czy nowa po wyborach, e-mail: [email protected] że właśnie poprzez tzw. NGO-sy, a nie kolejne wydziały, departamenty i referaty, Adres WWW: najwięcej i NAJTANIEJ można zrobić dla kraju, regionu czy gminy! W organizacjach http://www.urania.edu.pl pozarządowych nikt nie sprawdza papierów, tu się liczą umiejętności, pasja i takie Dystrybucja, marketing, sekretariat: Ernest Świerczyński, tel. 698 55 61 61 zapomniane wartości jak zaufanie i przyjaźń. Tu są ludzie, którzy kochają robić to, co robią! e-mail: [email protected] Minęły Perseidy, łzy św. Wawrzyńca... A ludzie mówią, i mówią uczenie, że to nie łzy są, Cena Uranii w prenumeracie 10 zł ale że kamienie, i że nikt na nie... nie czeka! Zadrżałem, gdy usłyszałem słowa Norwida w tym Prenumerata roczna 60 zł kontekście. Padły z ekranu podczas premiery filmu „Supernowa” w kinie uniwersyteckiego Bank Millennium S.A. o/Toruń klubu Od Nowa w Toruniu. Pokaz na UMK odbył się z tej okazji, że właśnie w naszym Nr 44 1160 2202 0000 0000 5530 5241 Centrum Astronomii kręcona była znaczna część tej etiudy. Pięknie zagrały radioteleskop Wydawcy: Polskie Towarzystwo i jego sterownia. Andrzej Cichocki, zdolny i już utytułowany reżyser filmu, w udzielanych Astronomiczne wywiadach powiedział coś pięknego i ważnego, że film krótkometrażowy jest… jak wiersz! ul. Bartycka 18, No tak, trzeba by serialu, żeby opowiedzieć, kim jest główny bohater. Najjaśniejsza 00-716 Warszawa tel. (0-22) 329 61 45 gwiazda, najwybitniejszy? Paczyński? Ale schował się gdzieś e-mail: [email protected] na wsi? Iluż to wybitnym emerytowanym kolegom- WWW: www.pta.edu.pl -profesorom posyłam „Uranię” gdzieś gdzie Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii diabeł mówi dobranoc… Któraż to gwiazda ul. Miodowa 13a m. 35, wybucha? No chyba nie Słońce? Musicie obejrzeć! 31-055 Kraków Choćby dlatego, że bodaj ostatni fabularny film tel. (0-12) 422 38 92 e-mail: [email protected] z astronomem w roli głównego bohatera to była WWW: www.ptma.pl „Iluminacja” Krzysztofa Zanussiego. A może uda * MATERIAŁÓW NIE ZAMÓWIONYCH REDAKCJA się obejrzeć obydwa filmy jako pokazy specjalne NIE ZWRACA * ZASTRZEGA SIĘ PRAWO DO REDA- na I Ogólnopolskim Festiwalu Amatorskich GOWANIA I SKRACANIA TEKSTÓW * PRZEDRUK MATERIAŁÓW TYLKO ZA ZGODĄ REDAKCJI * Filmów Astronomicznych w Niepołomicach? OPINIE I POGLĄDY FORMUŁOWANE PRZEZ To właśnie pomysłodawca Festiwalu, Prezes PTMA Janusz Jagła podsunął mi niedawno REDAKCJĘ I AUTORÓW NIE REPREZENTUJĄ pomysł „kącika poetyckiego” w „Uranii”. Coś w tym jest, bo prozą wciąż nie możemy OFICJALNEGO STANOWISKA WYDAWCÓW * dostatecznie godnie uhonorować niezwykłych działań i osiągnięć wielu naszych kolegów i przyjaciół. Na szczęście jest jeszcze Astronarium. Ruszamy z nowym sezonem. To właśnie „nasz” Tomek Stelmach kręci się koło teleskopu Karola z kamerą. Umarł Maciej Winiarski. Mój wychowawca z praktyk studenckich na Skale. Niestrudzony obserwator. Zmarł na służbie, w górach, w obserwatorium. Łza znad planety spada… i groby przecieka… 13 sierpnia Niedźwiady, 20 sierpnia Suhora Maciej Mikołajewski 4/2015 Urania 3 Dawno temu w… „Uranii” W AKTUALNYM NUMERZE Dawno temu w… „Uraniiˮ 4 Kronika kwiecień — maj 2015 6 8 Grzegorz Wiktorowicz Którędy do czarnej dziury? Od dość dawna wiadomo, że w wyniku wybuchu supernowych, kończących żywot masywnych gwiazd, powstają albo gwiazdy neutronowe, albo czarne dziury. Ale kiedy które? Astronomowie modelujący wybuchy supernowych zbliżają się do odpowiedzi na to pytanie. Pluton odkrywa i ujawnia swoje tajemnice 14 Rok 1929 i Ty możesz sfotografować Plutona! 16 — co w trawie piszczy… Ciekawe strony internetowe: Pluton (wreszcie) z bliska 17 Badania fotograficzne długookresowych gwiazd zmiennych. H. Shapley i W. F. H. Waterfield zwracają 18 Krzysztof Ziołkowski uwagę na wielkie bogactwo materjału obserwacyjnego, nagromadzonego w kliszach Droga do komety harvardzkich. Obserwatorium Harvardzkie Misja Rosetta do komety 67P/Churyumova-Gerasimenki jest ogromnym posiada obecnie około 200.000 klisz, na których mogą być badane gwiazdy międzynarodowym przedsięwzięciem, w którym uczestniczą też Polacy. Wy- zmienne długookresowe. Badania tych strzelona w marcu 2004 roku sonda odbyła skomplikowaną, trwającą ponad klisz obejmować będą: 1) odkrywanie 10 lat podróż, aby dotrzeć do celu. nieznanych zmiennych, 2) potwierdzanie odkryć, 3) badania zmienności okresu i 4) wyznaczanie krzywych. Systematyczne badania gwiazd zmiennych w Drodze Mlecznej, 23 Krystyna Skwarło-Sońta, Krystyna Zużewicz dokonywane w Obserwatorjum Harvardzkiem, doprowadzą zapewne do odkrycia kilkuset, Ciemne niebo a może tysiąca lub dwóch nowych gwiazd zmiennych długookresowych. Jak oceniają — podstawy fizjologii wyżej wspomniani autorowie, znamy obecnie Autorki pierwszej części tego dość trudnego dla zwykłego czytelnika tekstu sta- około połowy wszystkich gwiazd zmiennych jaśniejszych od 11m, których blask zmienia rają się objaśnić mechanizmy działające w organizmach zwierząt i człowieka, się więcej niż o 0m4. A więc na tem polu jest a które sprawiają, że ciemna noc to nie tylko coś potrzebnego astronomom. jeszcze wiele do zrobienia, odkrycia zaś gwiazd zmiennych posiadają doniosłe znaczenie ze względu na stosowanie okresów zmienności Juliusz Domański gwiazd do badań odległości kosmicznych. 28 Badania gwiazd zmiennych na zebranych przez Obserwatorium Harvadzkie kliszach wymagać Niezwykła lekcja będą wielu lat pracy licznych badaczy. (Według Popular Astronomy 1927, s. 505–510). (i w niezwykłym miejscu) E. R, Urania 2/1929 Ten tekst redakcja przetrzymała rok, do tego numeru, żeby trafić z nim na za- ćmienie Księżyca 28 września. Niestety, Autor nie dożył jego publikacji. Zmarł Zmienna prędkość obrotu Ziemi. 5 maja br. Astronom amerykański, B. Boss, znalazł we wznoszeniach prostych gwiazd w katalogach z lat 1815–1919, systematyczne Tadeusz Smela odchylenia, których nie można tłumaczyć 30 błędami obserwacji. Ponieważ analogiczne wahania wykryto również w ruchu Księżyca, Na krańcu świata więc przyczyn tych zmian należy szukać Tym razem członkowie Szczecińskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Miło- w zmienności ruchu obrotowego Ziemi. śników Astronomii zdają relację ze swej wyprawy