Secretariaat OVWinsum: Pagina 1 [email protected] Infobestand kanoroute Onderdendam Baflo Actuele hoogtekaart van het gebied van de kanoroute. Rood is hoog en blauw is laag. Goed te zien zijn de oude meanders van De Hunze en het rechtgetrokken stuk bij Garnwerd. Voorts is rechts op de kaart goed te zien dat veel weilanden zijn afgetiggeld voor de baksteenindustrie. Langs het Winsumerdiep hebben verscheidene steenfabrieken gestaan. Winsum. Winsum is een heel oud dorp maar bestaat hedentendage eigenlijk uit drie dorpen: Winsum zelf, Bellingeweer en Obergum. Alle drie dorpen zijn wierden van voor de jaartelling. Daarnaast is in de wijk Ripperda ook nog de onbebouwde wierde aanwezig nl. de Ripperdawierde. Wierden zijn kunstmatige verhoogde plaatsen (vaak op een natuurlijke hoogte zoals een oeverwal) om droge voeten te houden bij opkomende vloeden. De wierden zijn ontstaan in de periode 500 v. Chr. tot ongeveer 400 n Chr. De Hunze stroomde vroeger langs Winsum. Doordat de Fivel langzaam maar zeker steeds verder verzandde werd de handelsroute via de Hunze steeds belangrijker. Als gevolg daarvan zal al in de vroege middeleeuwen Winsum een handelsnederzetting geweest zijn. Secretariaat OVWinsum: Pagina 2 [email protected] De Fivel Hunze Kaart van ca 100 jaar na Chr. De relatie met de zee wordt voor Winsum meteen duidelijk. Alle zwarte stippen zijn de Wierden. De wierden werden vooral op de oeverwallen van de rivierlopen gebouwd. Het bruine gedeelte zijn veengebieden, donkergroen staat voor de hoge kwelders en de licht groene gedeelten de lage kwelder gebieden. De Wierden werden bewoond vanaf 500 v Chr. Eerst alleen zomer. De aanslibbing van heel Noord Groningen is resultaat van de erosiestromen van de Alpen in de Noordzee. De slib wordt pas afgezet bij boven Nederland. Vandaar dat de grond erg vruchtbaar was en vol mineralen zat. Winsum, dorp met een stedelijk karakter. Dit deel van Noord Groningen was oorspronkelijk een grote kwelder, een onbedijkt gebied waar eb en vloed vrij spel hadden. De kwelder werd doorkruist door de Hunze, waarvan de benedenloop tegenwoordig het Reitdiep heet. Op de oostelijk oever van de rivier ontstonden vanaf de 4e eeuw voor Christus, deels door de slib dat bleef liggen na overstromingen, deel door mensenwerk. Op wierden gingen mensen wonen en ontstonden er dorpen onder andere Winsum en Obergum. In de eeuwen die volgden ontwikkelde Winsum- Obergum zich tot een belangrijke handelsnederzetting. In 1057 gaf de Duitse koning Hendrik IV toestemming voor een markt met munt- en tolrecht. De stichting van het Dominicanerklooster maakte het stadskarakter compleet. Dit veranderde toen de Stad Groningen de Winsumer stapel- en marktrechten in handen kreeg. Wanneer de staatsgezinde Winsum in 1581 tijdens de Tachtigjarige oorlog wordt platgebrand door de Spaanse gezinde Groningen gaat het stedelijk karakter nog verder verloren. Winsum en Obergum blijven in de daarop volgende eeuwen een bescheiden regionale centrumfunctie vervullen op het gebied van handel, industrie en vervoer. In en na de 19e eeuw kwam er nieuw leven in de brouwerij met onder meer kalkbranderijen een touwslagerij, een bierbrouwerij, molens, steenbakkerijen, een stoomzuivel- en vlasbereidingsfabriek, scheepswerven en een groenteconservenfabriek. De geschiedenis van Winsum en het hierin opgenomen dorpje Obergum is nog goed te herkennen in het landschap en aan de gebouwen. Secretariaat OVWinsum: Pagina 3 [email protected] Winsumerdiep. Het Winsumerdiep is een kanaal van het Boterdiep bij Onderdendam via het dorp Winsum naar het Reitdiep bij Schaphalsterzijl. Het is een overblijfsel van de Delf. De Delf is een, waarschijnlijk voor het jaar 1000 aangelegde, waterweg van Delfzijl ( = zijl in de Delf) naar Winsum. Het is de voorloper van het Damsterdiep en het Winsumerdiep, die oorspronkelijk met elkaar in verbinding stonden. De Delf had twee functies: * handelskanaal, om te voorkomen dat men over zee moest varen, een in die tijd gevaarlijke onderneming afwateringskanaal, * ter ontwatering van de door inklinking sterk gedaalde bodem van de reeds ontgonnen landerijen Het eerste gedeelte is het huidige Damsterdiep van Delfzijl (waar de Delf later met zijlen werd afgesloten) door Appingedam tot Winneweer. Van daar volgde het een gedeelte van de nu praktisch verzande Fivel en liep het langs de Delleweg. Dit gedeelte is nog nauwelijks herkenbaar. Delle is een verbastering van Delf. De naam Delf komt van 'graven, delven'. Er zijn meer watergangen met deze naam, zoals de Delf in de stad Emden. Ook de stad Delft dankt zijn naam aan een dergelijk water. De licht slingerende loop van het Winsumerdiep is een gevolg van de eb-en-vloedwerking uit de tijd dat het Reitdiep nog in open verbinding stond met de zee. In 1459 is Schaphalsterzijl en sluis aangelegd waardoor de open verbinding met zee werd afgesloten, Oorspronkelijk mondde het diep bij Oldenzijl even ten westen van Winsum uit in het Reitdiep, nu Oude Diepje. Het voormalige Winsumerdiep daar heet nu Oldenzijlsterdiepje. In 1856 is het kanaal verbreed om zo een betere afwatering te garanderen. Door Winsum was dit vanwege de bebouwing die dicht op het water stond niet mogelijk. Er werd toen een kanaal om het noordelijke deel van het dorp (Obergum) gegraven dat de naam Hulpkanaal om Obergum kreeg. De Boog. Tot 1808 waren Obergum en Winsum met elkaar verbonden door een houten ophaalbrug. In het Gronings heet zo’n brug een til. Plaatsnamen als Briltil en Enumatil verwijzen hiernaar. In 1808 legde de toenmalige gemeentesecretaris Geert Reinders de eerste steen van de gemetselde brug. 63.000 bakstenen en 110 vaatjes cement later was de Boog een feit. Op 10 mei 1940 besloot de Nederlandse legerleiding om alle bruggen tussen Zoutkamp en Delfzijl op te blazen in de hoop dat dit de opmars van de Duitsers zou vertragen. Ook de Boog werd opgeblazen waarbij de naast de brug staande juwelierswoning ook werd verwoest. Op 15 mei was Secretariaat OVWinsum: Pagina 4 [email protected] de capitulatie een feit en al op 25 mei werd besloten dat de brug herbouwd moest worden. In 1941 was de nieuwe brug klaar. Ook de woning werd herbouwd met in de gevel een herinneringssteen. Vanaf de brug is er een prachtig uitzicht over het Winsumerdiep. Jeneverbrug. Winsum en Obergum waren van oudsher door 2 bruggen over het Winsumerdiep met elkaar verbonden. De Boog en de Jeneverbrug. De Jeneverbrug is een hoge voetbrug een hoogholtje. De naam hangt samen met een voormalig cafe op de hoek Havenstraat, vanwaar Obergumers soms ietwat aangeschoten terugkeerden naar huis aan de overkant. Vanaf de Jeneverbrug kijk je in oostelijke richting uit op de haven van Winsum. In westelijke richting heb je een mooi zicht op de oplopende wierde van Winsum met de kerk en beide molens. Aan het eind van de haven, vlak voor de spoorbrug ligt de Helling. Dit is de voormalige scheepswerf met dwarshelling waar voornamelijk vrachtschepen werden gebouwd. Wijk de Brake. Deze waterrijke wijk is vernoemd naar de Borg de Brake die aan het eind van deze wijk heeft gestaan. Er is vanaf de waterkant hiervan niets te zien. Op de hoogte kaart is de locatie aangegeven. Onderdendam. Onderdendam ligt op een kruispunt van wegen en kanalen en fungeerde daarom lange tijd als centrumplaats. Het Warffumermaar gaat er naar het noorden (Warffum, Baflo), het Boterdiep naar het oosten (Middelstum, Stedum, Uithuizen) en naar het zuiden (Bedum, Groningen), het Kardingermaar naar het zuidoosten (Thesinge) en het Winsumerdiep naar het westen (Winsum, Leens, Ulrum). De oudste vermelding is Uldernadomme (1252). Dit betekent waarschijnlijk 'een in het onland (= moeras) aangelegde dam'. Deze naam heeft een parallel in de naam van de nabijgelegen wierde van Onderwierum, Uldernawerum (1376) of Undernawerum (1386), die kennelijk genoemd is naar hetzelfde onland. De latere naamvorm Onderndamme komt voor het eerst in 1323 voor. Het dorp heeft vroeger een rechtbank (kantongerecht) en de bijbehorende gevangenis gehad. Het had de notaris en ook het waterschap Hunsingo was in deze plaats in het midden van waterschapgebied gevestigd. Het historische waterschapshuis is vanaf de brug te zien. Bij de brug is ook een kunstwerk te zien van het Scheepsjagen. Vroeger met de trekvaart trok de vrouw vaak het schip. Jaarlijks is er nu een feest aangewijd met een wedstrijd wie het snelst kan “scheepsjoagen”. De rolpaal even verder op het Warffumermaar herinnert daar nog aan. Het touw ging dan om de rolpaal waarmee werd voorkomen dat het schip bij een bocht in de wal geboord zou worden. Warffumermaar. Het Warffumermaar is een bijna 7 km lang kanaal (maar) in de provincie Groningen. Het water begint bij de haven van Warffum en mondt uit in Winsumerdiep bij Onderdendam. Het maar vormt de afvoer van het gebied ten oosten van Warffum en ten zuiden van Usquert, via het Usquerdermaar. In het kanaal monden uit: 1. het Polderdiep 2. het Kanaal door de Zuiderhorn, dat de verbinding vormt met het Usquerdermaar 3. het Rasquerdermaar 4. de Delthe, de uitmonding van het gelijknamige poldergemaal Rasquerdermaar. Het Rasquerdermaar is een ruim 3 kilometer lange maar (kanaal) in de Nederlandse provincie Groningen tussen het Kanaal Baflo-Mensingeweer en het Warffumermaar. Het maar start bij de vaste brug tussen Rasquert en Baflo (tot 1988 een draaibrug). Iets oostelijker stroomt bij de Zwijntil het Andelstermaar in. Halverwege stroomt aan noordzijde de Oude Weer in. Voorbij dit punt ligt over de maar de Nieuwe Til (een hoogholtje), waarbij vroeger de poldermolen De Ruimte stond van het waterschap De Vereeniging. Langs het hele maar loopt een rond 1700 aangelegd jaagpad. In 2017 is een natuurvriendelijke oever aangelegd langs het oostelijke deel van het maar. Het jaagpad werd daarbij verbreed tot een fietspad. Secretariaat OVWinsum: Pagina 5 [email protected] Baflo Rasquert. Het dorp is gebouwd op en rond een wierde op de oude kwelderwal op de oostelijke oever van de vroegere loop van de Hunze en maakt deel uit van de wierdenreeks die loopt vanaf Sauwerd via Winsum en Baflo naar Warffum.