KARL EDUARD von HOLTEI (1798 1880) w pamiêci dawnych i wspó³czesnych mieszkañców Dolnol¹skiej Ziemi Obornickiej Redakcja i s³owo wstêpne Kazimierza M. Pud³y Oborniki l¹skie 2004 1 Rada Wydawnicza: Maciej Borowski, Maria Burzyñska, Krzysztof Czerkas, Andrzej Czermak, Wies³awa Czmiel, Jaros³aw Czmiel, Norbert Morciniec (wiceprzewodnicz¹cy), Halina Muszak, Romana Obrocka (koordynator), Kazimierz M. Pud³o (przewodnicz¹cy), Bogdan Wróbel Ilustracje ze zbiorów: Macieja Borowskiego, El¿biety Czermak-Mecke, Marka D³ugosza, Leszka Dziemianki, Ek- keharda Locha, Jaros³awa Pawlaka i Emilii ¯ak Projekt ok³adki: Jaros³aw Pawlak Na ok³adce: Przedniej Karl von Holtei, pocztówka z lat 50-tych XIX wieku, wyd. Holtei-Haus, Wan- gen, ze zbiorów Ekkeharda Locha. Tylnej w kolejnoci tablica pami¹tkowa, LO Oborniki l¹skie, 2004, fot. Jaros³aw Paw- lak;Urszula Kozio³ otwiera wystaw¹ ukazuj¹c¹ zwi¹zki Karola Holteia z Obornikami l., 1997, ze zbiorów LO w Obornikach laskich. Konsultacja jêzykowa: Agnieszka Bury³o Przek³ad wierszy z dialektu l¹skiego: Celiks Przybylak Streszczenia w jêzyku niemieckim: Norbert Morciniec © Copyright by Urz¹d Miejski w Obornikach l¹skich Zeszyt wydano przy wsparciu finansowym Samorz¹du Gminy Oborniki l¹skie oraz Cundacji Wspó³pracy Polsko-Niemieckiej w Warszawie. ISSN 17318254 Sk³ad i druk: Studio Graphito, ul. Dworcowa 52, 55120 Oborniki l¹skie, tel/fax: (071) 310 21 65, e-mail: graphito@poczta. wp. pl Wydawca: Urz¹d Miejski w Obornikach l¹skich ul. Trzebnicka 1, 55120 Oborniki l¹skie tel. + 48 (71) 310 35 19 www. obornikislaskie. pl e-mail: [email protected] 2 SPIS TRECI S³owo wstêpne ........................................................................................................................................ 5 Leszek Dziemianko (Wroc³aw) I Sylwetka Karla Eduarda von Holteia i zarys jego twórczoci artystycznej ......................................... 7 II Obornicki okres w ¿yciu Karla Holteia ............................................................................................ 12 Z Wielkiej Lipy do Obornik ........................................................................................................... 12 Na dworze Karla Wolfganga Schauberta. Wspomnienia miejsc, ludzi i zwyczajów Miêdzy Obornikami a Wroc³awiem ............................................................................................... 21 Dom rodzinny w Obornikach ......................................................................................................... 22 Zaskakuj¹cy epilog? ....................................................................................................................... 26 III Oborniki w twórczoci Karla v. Holteia .......................................................................................... 28 Wiersze gwarowe ........................................................................................................................... 28 Goniec Obornicki ........................................................................................................................... 32 Inne utwory .................................................................................................................................... 35 Ocaliæ od zapomnienia ................................................................................................................... 41 Wybrane dzie³a Karla E. v. Holteia ................................................................................................ 44 Brigitte Kessel (Dinslaken) IV Rozmylania o l¹skim poecie Karlu E. v. Holteiu ......................................................................... 45 Za³¹cznik .............................................................................................................................................. 53 Wykaz ilustracji .................................................................................................................................... 54 ród³a wykorzystane w opracowaniu ................................................................................................... 55 Zusammenfassung Karl E. v. Holtei im Gedächtnis früherer und heutiger Einwohner von Obernigk und Umgebung ..................................................................................... 56 Zusammenfassung Erinnerungen einer ehemaligen Obernigkerin an Karl von Holtei ..................... 58 3 4 S£OWO WSTÊPNE Z zadowoleniem przekazujemy Czytelni- Wielokrotny pobyt Karla E.Holteia kom drugi Zeszyt Obornik l¹skich. Dawna w naszej miejscowoci przyniós³ te¿ inne i nowa tradycja, w ca³oci powiêcony Kar- istotne korzyci. Otó¿ w jego ró¿nych utwo- lowi Eduardowi von Holteiowi (1798- rach literackich, a zw³aszcza w pamiêtnikach 1880). Chocia¿ by³ w XIX w. osob¹ po- Czterdzieci lat, znajduje siê szereg informa- wszechnie znan¹ w rodowisku kulturalnym cji o jej mieszkañcach oraz - niektórych po- Dolnego l¹ska i w innych czêciach Euro- bliskich miast i wsi. S¹ to ród³a znacznie py, to tylko nieliczni z ich wspó³czesnych uzupe³niaj¹ce nasz¹ wiedzê historyczn¹, tym mieszkañców kojarz¹ jego nazwisko z w³a- cenniejsze, ¿e ukazuj¹ ¿ycie indywidualne ciw¹ osob¹. Kim zatem by³ i co uzasadnia i zbiorowe ówczesnych ludzi, i to w przeka- to, ¿e naszym opracowaniem chcemy uhono- zie wnikliwego oraz krytycznego obserwa- rowaæ dobr¹ o nim pamiêæ? tora. By³ dolnol¹skim poet¹, dramaturgiem, Dla polskich oborniczan jest Karl E. powieciopisarzem, wydawc¹ czasopism, v. Holtei bliski i dlatego, ¿e w trudnym okre- dyrektorem teatrów, deklamatorem i aktorem. sie dziewiêtnastowiecznych stosunków pol- Jego droga barwnego, osiemdziesiêciodwu- sko-prusko-niemieckich, okazywa³ swoj¹ letniego ¿ycia osobistego i twórczego wio- twórczoci¹ ¿yczliwoæ wobec Polaków, d³a przez wiele miejscowoci, wród których wspó³czuj¹c im tragicznych losów pañstwa. Oborniki stanowi³y na niej znacz¹ce etapy. Do tych utworów nale¿¹ Stary wódz, Stani- Ten niedosz³y dziedzic posiad³oci w Wiel- s³aw oraz Ostatni Polak. Jego ówczesna kiej Lipie znalaz³ w Obornikach przyjaznych ¿yczliwoæ wobec Polaków sta³a siê nawet ludzi, miejsce wielokrotnego pobytu na dwo- powodem trudnoci w pracy zawodowej, rze Karla Wolfganga v. Schauberta, a przez a przez to i powik³añ w ¿yciu osobistym. krótki okres mia³ w nich równie¿ swój ro- Swoj¹ twórczoci¹, humanitarn¹ postaw¹ dzinny dom. i poczuciem emocjonalnych wiêzi z Dolnym Pozostawa³ te¿ pod przemo¿nym urokiem l¹skiem, i samymi Obornikami, zas³u¿y³ tutejszego rodowiska przyrodniczego, któ- wiêc na trwa³¹ pamiêæ zarówno niemieckich, re go urzeka³o rozmaitoci¹ form krajobra- jak te¿ polskich oborniczan. Karl E. v. Hol- zowych, gatunków rolin i zwierz¹t, i w siel- tei o takich w³anie cechach przenika³ do skim spokoju pobudza³o jego literack¹ wy- wiadomoci jednych i drugich oborniczan obraniê. Potwierdza to s³usznoæ postêpo- jednak powoli, i z oporami ró¿nie motywo- wania czêci badaczy, którzy rozwa¿aj¹c ¿y- wanymi. cie oraz dzie³a wybitnych twórców, nie po- W przypadku Polaków, którzy znaleli siê mijaj¹ w nich i roli czynników rodowiska w Obornikach l¹skich zrz¹dzeniem powo- naturalnego. Nie brak bowiem dowodów na jennego losu, proces ten by³ szczególnie z³o- to, ¿e g³ównie obornicka przyroda trwale ¿ony. W ogólnej atmosferze: niedawnych, ukszta³towa³a doznania estetyczne Karla dramatycznych ich prze¿yæ, co najmniej nie- E. Holteia. Równie¿ i z tego wzglêdu chêci wobec siebie Niemców i Polaków pod- szczególn¹ wartoæ dla oborniczan ma jego trzymywanej przez propagandê obu pañstw, wiersz o wymownym tytule Oborniki, który gorliwego przywracania polskoci m.in. na zosta³ napisany w dialekcie l¹skim. Za- Dolnym l¹sku, a wreszcie braku pe³nego mieszczamy go, oczywicie, w t³umaczeniu rozeznania w twórczoci Karla E. v. Holteia, w tym opracowaniu wraz z dwoma innymi d³ugo nie by³o mo¿liwe zachowanie ci¹g³o- charakterystycznymi utworami poetyckimi. ci o nim pamiêci. Dopiero od 80. lat XX w. 5 rozpoczê³o siê przywracanie Karlowi To z za³o¿enia popularnonaukowe opra- E. v. Holteiowi nale¿nego miejsca w dzie- cowanie, kierowane do szerokiego krêgu jach Obornik l¹skich i w zbiorowej pamiê- Czytelników, a zw³aszcza m³odzie¿y, opa- ci ich mieszkañców* . Kulminacj¹ by³o nada- trzono licznymi przypisami redakcyjnymi, nie Jego imienia Liceum Ogólnokszta³c¹ce- które jak s¹dzimy u³atwi¹ im tê lekturê. mu w Obornikach l¹skich 9 listopada Zamieszczono te¿ w Zeszycie wybrane po- 1997_r. W uroczystoci ods³oniêcia tablicy zycje z twórczoci artystycznej Karla E. pami¹tkowej i otwarcia okolicznociowej v. Holteia, za³¹cznik z tekstem Joanny Ku- wystawy brali udzia³ m.in.: Konsul General- charczyk, ród³a wykorzystane w opracowa- ny Republiki Cederalnej Niemiec dr Ro- niu i, z myl¹ o Czytelnikach niemieckojê- land Klisow, Kurator Owiaty Gra¿yna zycznych, równie¿ streszczenia tekstów oboj- Tomaszewska, pisarze polscy i niemieccy ga autorów. zaproszeni przez Prezesa Stowarzyszenia Pozostaje nam wreszcie sama przyjem- Pisarzy Polskich Oddzia³u we Wroc³awiu, dr. noæ wyra¿enia wdziêcznoci licznemu Gro- Jerzego B. Kosa, w³adze powiatu, Obornik nu Osób, któremu w du¿ej mierze zawdziê- l¹skich i, oczywicie, m³odzie¿ oraz nauczy- cza swoje istnienie drugi numer Zeszytów ciele pod przewodnictwem Dyrektor LO, Obornik l¹skich. Im Wszystkim po staro- Emilii ¯ak** . Postaæ odzyska³a wiêc bez polsku: Niech bêd¹ dziêki! Szczególne przemilczeñ nale¿ne miejsce w zbiorowej jednak podziêkowania kierujemy do Auto- pamiêci Niemców i Polaków oraz dawnych rów, Prof. dr. hab. Celiksa Przybylaka za i wspó³czesnych oborniczan! trud przek³adu wierszy Karla E.