TtfATr DrUgiego Obiegu Materia²y dio kroniki teatru stanu wojennego 13 XII 1981 ~ 15X11989 ERRATA OFICYNA WYDAWNICZA TtfATr DrUgiego Obiegu Materia²y do kroniki teatru stanu wojennego 13 XII 1981 ” *is”xi 1989 TtfATr Drugiego Obiegu Materia²y do kroniki teatru stanu wojennego 13X111981 ~ ~sfxi 1989 Opracowanie i redakcja Joanna Krakowska-Narożniak, Marek Waszkiel Materia²y zebra² zespó² pod kierunkiem Marty Fik Izabela Jarosi´ska, Wojciech Miszczuk oraz Krystyna Duniec, Jerzy Kandziora, Magdalena Kopka, Tadeusz KornaË, ±ukasz Kos, Andrzej Lis, Cezary Niedzió²ka, Jacek Papis, Katarzyna Porembska Oficyna Wydawnicza Errata Warszawa 2000 Opracowanie graficzne Zdzis²aw Wiatr © Copyright by Oficyna Wydawnicza Errata, 2000 Illustrations © Copyright by Zdzis²aw Wiatr, 2000 Biblioteka Narodowa Warszawa Ksi5żka wydana dziIki dotacjom: 30001002949123 Fundacji im. Stefana Batorego oraz Fundacji Kultury f>^" r Pozycjo subsydiowano przez N fundacjI Kultury ISBN 83-907833-9-8 Wydanie I Oficyna Wydawnicza Errata, s.c. 02-776 Warszawa, ul. Wasilkowskiego ll m. 10 tel. (0-22) 644 53 26 [email protected] ±amanie: Iwona Puzio Druk: Biutex WSTHP Teatr drugiego obiegu. Materia²y do kroniki teatru stanu wojennego to nie monografia teatru tego okresu, ani nawet nie zarys monograficzny. Intencj5 nasz5 by²o zebranie materia²ów, które w przysz²oËci powstanie takiej mono- grafii umożliwi5. Ksi5żka zosta²a pomyËlana jako zapis spektakli, programów i wieczorów poetyckich zrealizowanych przez zawodowych aktorów nieoficjalnie i poza cenzur5 w tak zwanym drugim obiegu w okresie od 13 XII 1981 roku, a wiIc od og²oszenia stanu wojennego, do 15 XI 1989 roku, kiedy to podziemny Teatr Domowy wystawi² swój spektakl w oficjalnie dzia²aj5cym teatrze pa´stwo- wym. Po wprowadzeniu stanu wojennego aktorzy zaczIli regularnie bra7 udzia² w mszach ËwiItych za ojczyznI odprawianych w koËcio²ach wielu miast. „Na ostatni5 niedzielI stycznia [1982] nie opracowaliËmy razem żadnego progra- mu, każdy z aktorów przyniós² do koËcio²a te s²owa poezji, które mia² w pamiIci. Ale przekonaliËmy siI, że to, coËmy zrobili ma sens i postanowili- Ëmy siI przygotowa7 staranniej” - zapisa² w swym dzienniku ksi5dz Jerzy Popie²uszko. Uczestnictwo aktorów w liturgii sta²o siI pocz5tkiem ich dzia- ²alnoËci teatralnej w drugim obiegu. OkreËlenie „teatr stanu wojennego” jest umowne, nie ogranicza siI do formalnego czasu trwania stanu wojennego, lecz do znacznie szerzej rozumia- nego okresu rzeczywistoËci politycznej i spo²ecznej, któr5 stan wojenny wy- znaczy² i ukszta²towa². ZawartoË7 ksi5żki wykracza również poza ramy teatru podziemnego, czy inaczej mówi5c teatru drugiego obiegu. Przynosi informacje dotycz5ce rozmaitych przejawów oficjalnego życia teatralnego, cho7 w specy- ficznym aspekcie konfrontacji Ërodowiska teatralnego z w²adz5. Znalaz²y siI tu zatem zapisy dzia²a´ ludzi teatru na rzecz obrony niezależnoËci uprawianej przez nich sztuki, informacje o bojkocie radia i telewizji, o represjach i posu- niIciach w²adz wobec Ërodowiska teatralnego: ZASPu i podziemnej „Solidar- noËci”, a także o ingerencjach cenzorskich w spektakle oficjalne oraz o tych przedstawieniach teatru oficjalnego, o których pisa²a prasa podziemna. Wszyst- kie te informacje stanowi5 jedynie subiektywny wybór wydarze´, faktów i opinii stanowi5cych publiczny kontekst dzia²ania teatru drugiego obiegu. Podstawowym kryterium podzia²u zgromadzonego tu materia²u s5 lata kalendarzowe. W ramach kolejnych lat, zawsze poprzedzanych krótkimi wstIpami o charakterze ogólnym i wskazuj5cym na najważniejsze wydarze- nia spo²eczne i polityczne, wyodrIbniono trzy dzia²y: 1. Teatr podziemny. Odnotowano tu profesjonaln5 dzia²alnoË7 artystycz- n5 indywidualnych twórców teatralnych oraz zespo²ów niezależnych (NST, Teatr Domowy, Scena CzterdzieËci i Cztery, Teatr P5tniczy, Teatr Ósmego 6 WSTHP Dnia i inne) uprawian5 poza cenzur5 w instytucjach pozapa´stwowych (w ko- Ëcio²ach, w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, w domach parafialnych, na placach przykoËcielnych, w mieszkaniach prywatnych). Tylko w wyj5tkowych przypadkach przywo²uje siI spektakle studenckie (Teatr Kana), pó²profesjo- nalne czy amatorskie (animowane przez JoannI i Jana Kulmów czy Jerzego Wuttkego). Niektóre przedstawienia pojawiaj5ce siI w ksi5żce pod szyldem teatru podziemnego grywano także w ograniczonym zakresie w obiegu oficjalnym. Zawsze jednak prezentowanie ich w drugim obiegu by²o przez w²adze uważa- ne za nielegalne. Tak na przyk²ad wystIp w warszawskim koËciele przy ul. ëytniej sta² siI bezpoËredni5 przyczyn5 delegalizacji Teatru Ósmego Dnia. Kronika nie zawiera informacji na temat wystIpów kabaretowych, imprez muzycznych ani, z pewnymi wyj5tkami, recitali pieËni i piosenek. Sporadycz- nie odnotowuje dzia²ania uliczne (Pomara´czowa Alternatywa). Pomija wszel- kie imprezy teatralne organizowane w seminariach duchownych i innych instytucjach zamkniItych (st5d nie rejestruje na przyk²ad wystIpu Wies²awa Komasy w dniu 14 XII 1981 w seminarium duchownym w Poznaniu). Kronikarski zapis obejmuje datI, tytu² przedstawienia, nazwiska jego realizatorów i wykonawców, miejsce, a niekiedy wiadomoËci dodatkowe (ad- notacje o zespole, o losach przedstawienia, fragmenty recenzji). Na ko´cu każdego roku zamieszczono przedstawienia, których nie uda²o siI datowa7 dok²adniej. Szereg zapisów odnosi siI do programów teatralnych pokazywanych w ra- mach Tygodni Kultury ChrzeËcija´skiej, organizowanych przez KoËció² w die- cezjach i parafiach ca²ej Polski. W latach osiemdziesi5tych sta²y siI one ważnym miejscem prezentacji teatralnych drugiego obiegu. Nie uda²o siI niestety ustali7 dat i programów wielu takich imprez. Dane, którymi dyspo- nujemy s5 nieraz skrótowe i z pewnoËci5 niekompletne. Obejmuj5 daty ramowe, tytu²y programów, nazwiska wykonawców i miejsca wystIpów. 2. Cenzura. Zawiera informacje pochodz5ce z archiwum G²ównego UrzIdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk dotycz5ce ingerencji cenzury w przed- stawienia teatralne, w teksty sztuk, recenzje i publikacje na temat teatru. Trzeba jednak pamiIta7, że w praktyce czIsto decyzje cenzorskie by²y prze- kazywane ustnie i w archiwach nie pozosta² po nich żaden Ëlad. 3. Fakty i g²osy. Obejmuj5 wybrane informacje o różnorodnych formach aktywnoËci Ërodowiskowej: o bojkocie radia i telewizji, dzia²alnoËci zwi5zko- wej, represjach i decyzjach administracyjnych wymierzonych w Ërodowisko teatralne oraz o rozmaitych formach oporu wobec w²adzy. Cytaty z prasy, g²ównie podziemnej, obejmuj5 fragmenty recenzji, opinii i wypowiedzi odno- sz5cych siI do tych wydarze´ w oficjalnym życiu teatralnym, które by²y WSTHP 7 wyrazem oporu Ërodowiska wobec w²adzy lub za takie uchodzi²y. WËród informacji potwierdzonych i udokumentowanych, pojawiaj5 siI tutaj - cyto- wane za pras5 podziemn5 - takie, których nie sposób dziË zweryfikowa7, ale które bez w5tpienia oddaj5 klimat tamtych czasów. Każda informacja zawarta w ksi5żce jest numerowana. Korzystanie z ze- branych materia²ów powinny u²atwi7 odsy²acze do innych zapisów, uzupe²- niaj5cych informacje na temat danego spektaklu b5dê wydarzenia. Niektóre spektakle wymieniane s5 w kronice kilkakrotnie. W takich wypadkach odsy- ²amy czytelnika do zapisu zawieraj5cego najwiIcej informacji o danym spek- taklu. Ksi5żka wyposażona jest w trzy indeksy: tytu²ów, nazwisk i zespo²ów. Indeks tytu²ów spektakli prezentowanych w drugim obiegu oraz indeks podziemnych zespo²ów teatralnych podaj5 numery zapisów, pod którymi można znaleê7 dane has²o. Indeks nazwisk odsy²a do numerów stron. Ksi5żkI zamyka bibliografia wybranych publikacji poËwiIconych teatrowi stanu wo- jennego. Także w samej kronice niektóre zapisy opatrzone zosta²y przypisami bibliograficznymi. OkolicznoËci, w jakich rozwija² siI teatr stanu wojennego, nie sprzyja²y prowadzeniu jakiejkolwiek dokumentacji. Toteż podstawowym êród²em zamieszczonych tu informacji by²y relacje bezpoËrednie, uzyskiwane od uczestników przedstawie´: twórców i widzów. Wiele zapisów oparto na informacjach prasowych, pochodz5cych z wydawnictw drugiego obiegu oraz z prasy katolickiej. Cenne materia²y znajduj5 siI w archiwach cenzury, zbiorach Dokumentacji Teatralnej Zwi5zku Artystów Scen Polskich i u osób prywatnych. Uzyskiwane w ten sposób informacje staraliËmy siI w miarI możliwoËci weryfikowa7. Wiele zapisów opatrzono skrótami odsy²aj5cymi do êród²a informacji. Wykaz skrótów znajduje siI na ko´cu ksi5żki. Wielkim żalem napawa nas fakt, że ani zakres prowadzonych bada´, ani formu²a ksi5żki nie pozwoli²y na oddanie sprawiedliwoËci tym, bez których teatr podziemny nie móg²by istnie7: organizatorom wystIpów, w²aËcicielom mieszka´, w których odbywa²y siI spektakle, ksiIżom udzie- laj5cym schronienia artystom. Dysponujemy bardzo ograniczon5 wiedz5 na temat tych osób. Wiemy na przyk²ad, że do Lublina sprowadzi²a Teatr Domowy Helena Miernowska i jej rodzina, a póêniej g²ównym organizatorem podziemnych spektakli teatralnych w tym regionie by² Zbigniew Wujec. Wiemy, że pierwsze programy poetyckie w katowickich koËcio²ach po- wstawa²y m.in. dziIki pomocy Elżbiety Kautschowej i Marii John. Znamy nazwiska niektórych ksiIży inspiruj5cych i wspomagaj5cych spektakle teatru podziemnego: ks. Romuald Biniak z Bydgoszczy, o. S²awomir S²oma i o. Tadeusz Pawlicki z Gda´ska; ks. Antoni Klemens z Katowic; ks. Stefan Misiniec z Krakowa; ks. Stefan Miecznikowski z ±odzi; o. Honoriusz (Stanis²aw Kowalczyk) z Poznania; ks. Jerzy DziIga²a z Tarnowa i Bydgoszczy; ks. Wies²aw NiewIg²owski, ks. Andrzej Przekazi´ski i ks. Wojciech Czarnocki 8 WSTHP z Warszawy. Pozostan5 oni wraz ze wszystkimi, których nazwisk tu za- brak²o,