Projekt: Opracowanie II aktualizacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy wraz z dokumentami planistycznymi stanowiącymi podstawę do ich opracowania; Nr Projektu: POIS.02.01.00-00-0016/16 Podręcznik opracowano w ramach przedsięwzięcia „Opracowanie krajowego programu renaturyzacji wód powierzchniowych”, na zamówienie Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie – Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie. Zespół pod kierownictwem Ilony Biedroń. REDAKCJA: Paweł Pawlaczyk AUTORZY: Ilona Biedroń, Patrycja Brzóska, Renata Dondajewska-Pielka, Artur Furdyna, Ryszard Gołdyn, Mateusz Grygoruk, Artur Grześkowiak, Sylwia Horska-Schwarz, Szymon Jusik, Karolina Kłósek, Włodzimierz Krzymiński, Janusz Ligięza, Marta Łapuszek, Krzysztof Okrasiński, Paweł Pawlaczyk, Marcin Przesmycki, Zbigniew Popek, Ewelina Szałkiewicz, Katarzyna Suska, Joanna Żak. Cenne uwagi i rady wnieśli: Agata Gójska, Janusz Filipczyk, Roman Konieczny, Przemysław Nawrocki, Krzysztof Wybraniec. Kraków, kwiecień 2020 Pawlaczyk P. (red.), Biedroń I., Brzóska P. Dondajewska-Pielka R., Furdyna A., Gołdyn R., Grygoruk M., Grześkowiak A., Horska-Schwarz S., Jusik Sz., Kłósek K., Krzymiński W., Ligięza J., Łapuszek M., Okrasiński K., Przesmycki M., Popek Z., Szałkiewicz E., Suska K., Żak J. 2020. Podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych. Oprac. w ramach przedsięwzięcia „Opracowanie krajowego programu renaturyzacji wód powierzchniowych”. Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa. Strona tytułowa: Dolina Parsęty Źródło: archiwum Towarzystwa Przyjaciół Rzek Iny i Gowienicy, fot. Marcin Budniak Projekt: Opracowanie II aktualizacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy wraz z dokumentami planistycznymi stanowiącymi podstawę do ich opracowania; Nr Projektu: POIS.02.01.00-00-0016/16 SPIS TREŚCI 1. Wstęp ..................................................................................................................................................6 1.1 Teoretyczne aspekty renaturyzacji – definicje i problemy praktyczne ........................................6 1.2 Potrzeby renaturyzacji .................................................................................................................7 1.3 Ogólne zasady dobrej renaturyzacji ............................................................................................9 1.4 Doświadczenia renaturyzacji wód w Polsce .............................................................................. 14 2. Cele renaturyzacji. Potencjalne korzyści ........................................................................................... 20 2.1 Osiąganie celów środowiskowych jednolitych części wód powierzchniowych ......................... 20 Osiąganie dobrego stanu ekologicznego (naturalne części wód) ............................................. 30 Osiąganie dobrego potencjału ekologicznego .......................................................................... 31 2.2 Osiąganie celów środowiskowych dla obszarów chronionych chroniących gatunki i siedliska zależne od wód ......................................................................................................................... 38 2.3 Inne potrzeby naprawy funkcjonowania geoekosystemu wodnego ........................................ 41 2.4 Możliwości ograniczenia ryzyka powodziowego ...................................................................... 44 2.5 Uodpornienie ekosystemów na suszę. Zwiększanie naturalnej retencji ................................... 52 2.6 Inne świadczenia ekosystemów ............................................................................................... 69 2.7 Renaturyzacja w kontekście zmian klimatu .............................................................................. 71 3. Renaturyzacja wód płynących ........................................................................................................... 74 3.1 Kluczowe elementy naturalnej rzeki ......................................................................................... 74 3.2 Przekształcenia rzek i zakłócenia procesów rzecznych ............................................................. 91 3.3 Metody renaturyzacji wód płynących ....................................................................................... 95 4. Renaturyzacja jezior ........................................................................................................................ 181 4.1 Kluczowe elementy naturalnego jeziora ................................................................................. 181 4.2 Przekształcenia jezior i zakłócenia naturalnych procesów kształtujących ekosystem ............ 182 4.3 Metody renaturyzacji jezior .................................................................................................... 183 5. Renaturyzacja wód przejściowych i przybrzeżnych......................................................................... 225 5.1 Kluczowe elementy wód przejściowych i morskiej strefy brzegowej ..................................... 226 5.2 Przekształcenia w obrębie wód przejściowych i przybrzeżnych ............................................. 231 5.3 Metody renaturyzacji wód przejściowych, przybrzeżnych i brzegu morskiego ...................... 235 6. Praktyczne aspekty planowania renaturyzacji ................................................................................ 262 6.1 Wstępna identyfikacja potrzeby renaturyzacji ....................................................................... 264 Zdefiniowanie problemu ........................................................................................................ 264 Analiza dostępnych danych .................................................................................................... 268 Analiza podobnych przykładów renaturyzacji ........................................................................ 279 6.2 Środowisko społeczne i współpraca z zainteresowanymi stronami ........................................ 281 3 Projekt: Opracowanie II aktualizacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy wraz z dokumentami planistycznymi stanowiącymi podstawę do ich opracowania; Nr Projektu: POIS.02.01.00-00-0016/16 6.3 Rozpoznanie terenowe ........................................................................................................... 287 Rozpoznanie terenowe w przypadku rzek .............................................................................. 287 Rozpoznanie terenowe w przypadku jezior ............................................................................ 290 Rozpoznanie terenowe w przypadku wód przejściowych i przybrzeżnych ............................. 291 6.4 Określenie celów renaturyzacji ............................................................................................... 293 Wybór odpowiedniego podejścia do renaturyzacji ................................................................ 293 Wyznaczenie celów szczegółowych ........................................................................................ 294 6.5 Wybór szczegółowych metod i działań ................................................................................... 299 6.6 Weryfikacja potencjalnego oddziaływania ............................................................................. 301 Analiza problemów i ograniczeń ............................................................................................. 301 Wpływ na ryzyko powodziowe ............................................................................................... 304 Analiza kosztów i korzyści ....................................................................................................... 306 Kompleksowa analiza SWOT ................................................................................................... 308 6.7 Planowanie monitoringu ........................................................................................................ 309 Zależność pomiędzy ryzykiem niepowodzenia planowanych działań a intensywnością monitoringu ............................................................................................................................ 310 Metody monitoringu .............................................................................................................. 312 Zasady dobrego monitoringu ................................................................................................. 318 6.8 Poszukiwanie źródeł finansowania ......................................................................................... 320 6.9 Wdrożenie .............................................................................................................................. 324 Uwarunkowania formalno-prawne......................................................................................... 324 Decyzje niezbędne do wykonania poszczególnych działań renaturyzacyjnych ...................... 332 Pozyskanie gruntów................................................................................................................ 333 Wykonawstwo ........................................................................................................................ 333 Praktyczne doświadczenia wykonawcze ................................................................................. 337 6.10 Adaptatywne zarzadzanie projektem renaturyzacji ............................................................... 338 6.11 Dodatkowe materiały ............................................................................................................