OPROGRAMOWANIE KLASY ERP DYSTRYBUOWANE NA ZASADACH LICENCJI OPEN SOURCE Stanisław IWAN Streszczenie: Jedn ą z istotnych trudno ści, zwi ązanych z wykorzystywaniem technologii informacyjnych do wspomagania procesów zarz ądzania s ą wysokie koszty zwi ązane z opłatami licencyjnymi za oprogramowanie komputerowe. Mog ą one ulec znacznemu obni żeniu przy zastosowaniu alternatywnych metod dystrybuowania programów. W opracowaniu przedstawiono ogólne zało żenia licencji open source oraz wybrane przykłady systemów klasy ERP dystrybuowanych na jej zasadach. Słowa kluczowe: ERP, licencje oprogramowania, otwarte oprogramowanie, open source, technologie sieciowe. 1. Wprowadzenie Jedn ą z istotnych trudno ści, zwi ązanych z wykorzystywaniem technologii informacyjnych do wspomagania procesów zarz ądzania s ą wysokie koszty z tym zwi ązane. Cho ć znaczn ą ich cz ęść stanowi ą koszty zakupu i eksploatacji sprz ętu komputerowego, to jednak koszty zakupu licencji oprogramowania mog ą w wielu wypadkach (szczególnie w odniesieniu do mocno wyspecjalizowanych zada ń) stanowi ć element dominuj ący i niekiedy znacznie przewy ższa ć koszty sprz ętu. Dodatkowo firmy software’owe stosuj ą ró żne metody utrzymania klientów i zapewnienia sobie stałego dopływu opłat licencyjnych. Przykładem niechaj b ędą niektóre kontrowersyjne zapisy, zawarte w umowach licencyjnych jednego z producentów, mówi ące, że: − użytkownik nie jest wła ścicielem oprogramowania, które zakupił; − użytkownik nie mo że uruchamia ć wi ęcej ni ż jednej kopii systemu; − system operacyjny stanowi cz ęść zestawu oprogramowanie-komputer, nie mo że zatem by ć u żytkowany na komputerze innym, ni ż ten na którym został zainstalowany i zarejestrowany po raz pierwszy; − producent nie ponosi odpowiedzialno ści za straty, jakie poniesie u żytkownik w skutek u żytkowania systemu (pomimo wysokich opłat licencyjnych). Wysokie koszty oprogramowania mog ą ulec znacznemu obni żeniu przy zastosowaniu systemów alternatywnych, dost ępnych na odmiennych ni ż komercyjne zasadach licencjonowania. Jeszcze do niedawna programy udostępniane nieodpłatnie lub po znacznie obni żonych cenach miały najcz ęś ciej charakter demonstracyjny lub te ż były powa żnie okrojonymi wersjami programów komercyjnych, przez co ich przydatno ść znacznie malała. W ostatnich latach nast ąpił jednak dynamiczny rozwój ruchu wolnego oprogramowania, w ramach którego dost ępnych jest obecnie wiele niezwykle wydajnych środowisk pracy, z powodzeniem konkuruj ących z rozwi ązaniami komercyjnymi. Jednym z takich środowisk jest system operacyjny Linux wraz z niezwykle bogatymi zasobami oprogramowania użytkowego. 396 2. Oprogramowanie dystrybuowane na zasadach licencji open source 2.1. Alternatywne formy dystrybucji oprogramowania Jeszcze do niedawna u żytkownicy komputerów skazani byli zwykle na zakup drogiego, komercyjnego oprogramowania. Programy udost ępniane nieodpłatnie lub po znacznie obni żonych cenach miały najcz ęś ciej charakter demonstracyjny, lub te ż były powa żnie okrojonymi wersjami programów komercyjnych, przez co ich funkcjonalno ść stawała si ę cz ęsto w ątpliwa. Z drugiej za ś strony rozwi ązania interesuj ące, o wi ększej przydatno ści przeznaczone były dla u żytkowników zaawansowanych z uwagi na trudno ści instalacyjne i mało przyjazny sposób pracy. W ostatnich latach nast ąpił jednak dynamiczny rozwój alternatywnych form dystrybucji programów komputerowych. Najwa żniejsz ą z nich jest ruch wolnego oprogramowania, w ramach którego dost ępnych jest wiele niezwykle wydajnych środowisk pracy, z powodzeniem konkuruj ących z rozwi ązaniami komercyjnymi. Od dłu ższego ju ż czasu słowa „tanie”, czy te ż „darmowe” w odniesieniu do oprogramowania nie s ą synonimami niskiej funkcjonalno ści i trudno ści w zakresie użytkowania. Pojawiła si ę bardzo du ża ilo ść rozwi ąza ń nie ust ępuj ących swoim komercyjnym (drogim) odpowiednikom, a w niektórych przypadkach wr ęcz przewy ższaj ących je. Zastosowanie tego typu oprogramowania mo że znacznie zredukowa ć koszty wdra żania technologii informatycznych. 2.2. Istota wolnego oprogramowania Termin "free software", sformułowany przed ponad 20 laty, obejmuje oprogramowanie, które nie nakłada na u żytkownika ogranicze ń znanych z licencji zachowuj ących prawa własno ści (tzw. proprietary software lub closed source). Ide ą przewodni ą, przy świecaj ącą twórcom tego nurtu był nieskr ępowany dost ęp do oprogramowania. Niespełna sze ść lat temu powstało nowe okre ślenie: "open source". Termin ten uwypukla dodatkowo takie aspekty jak stabilno ść oprogramowania oraz jego bezpiecze ństwo. W my śl definicji wolne oprogramowanie mo że by ć uruchamiane przez u żytkownika w dowolnym celu, dodatkowo u żytkownik ma prawo do analizowania kodu i dostosowywania go do własnych potrzeb oraz rozpowszechniania jego kopii. Istotnym warunkiem „uwolnienia” programu jest udost ępnienie jego kodu źródłowego. Wskazuje si ę zatem cztery poziomy wolno ści oprogramowania [3]: − wolno ść uruchamiania w dowolnym celu (wolno ść 0); − wolno ść analizowania, jak program działa i dostosowywania go do własnych potrzeb (wolno ść 1); − wolno ść rozpowszechniania kopii (wolno ść 2); − wolno ść rozpowszechniania własnych ulepsze ń w postaci kodu źródłowego (wolno ść 3). Nale ży jednak że podkre śli ć, że okre ślenie „free software” tłumaczone jest zwykle bł ędnie jako „darmowe oprogramowanie”, tymczasem w zale żno ści od specyfiki zastosowanej licencji aspekt ceny mo że by ć traktowany ró żnie. W śród nich na szczególn ą uwag ę zasługuj ą: − oprogramowanie z udost ępnionym kodem źródłowym (open source), − oprogramowanie b ędące dobrem publicznym (public domain) – w ramach tej licencji nie ma wymogu udost ępniania kodu źródłowego programu, 397 − oprogramowanie obj ęte copyleft (licencja ta nie pozwala redystrybutorom na wprowadzanie jakichkolwiek ogranicze ń przy redystrybucji zmodyfikowanych wersji programów), − oprogramowanie nie obj ęte copyleft. 2.3. Przykłady licencji alternatywnych dla licencji komercyjnych Najpopularniejsz ą obecnie form ą dystrybucji wolnego oprogramowania jest projekt GNU GPL (General Public License) – Powszechna Licencja Publiczna. Jest pełnym zestawem warunków rozpowszechniania pozwalaj ącym na obj ęcie programu licencj ą typu copyleft. Zachowuje wszelkie zało żenia definicji wolnego oprogramowania, ale wprowadza dodatkowo restrykcje dotycz ące twórców i redystrybutorów. Licencja definiuje prawa i obowi ązki u żytkowników w trzynastu punktach. Warunki w nich zawarte mo żna zestawi ć w sposób nast ępuj ący: − kopiowanie programów i rozpowszechnianie ich kopii jest mo żliwe tylko pod warunkiem doł ączenia do ka żdej z nich warunków licencji, − licencja nie daje żadnych gwarancji na obj ęte ni ą oprogramowanie, zastrzega te ż, że u żytkownik uruchamia program na własne ryzyko, − cały kod źródłowy programu musi zosta ć udost ępniony, − opłaty mog ą by ć pobierane za dystrybuowanie kodu oraz usługi (np. dopasowanie kodu do wymaga ń u żytkownika, udzielenie gwarancji itp). Innym bardzo popularnym rozwi ązaniem jest licencja BSD (Berkeley Software Distribution), opracowana na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Jest to rozwi ązanie znacznie mniej restrykcyjne ni ż licencja GPL. Licencje BSD nie narzucaj ą przede wszystkim konieczno ści udost ępniania kodu źródłowego, ale prawa zarówno programisty jak i osoby uruchamiaj ącej program nie s ą ograniczone. Zasadnicze warunki tej licencji mo żna zawrze ć zaledwie w dwóch punktach: − redystrybutor ma obowi ązek zamieszczania informacji o projekcie, z którego pochodzi dany program; − podobnie jak GPL, nie gwarantuje poprawnego działania programu ani tego, że nie poniesiemy szkód na skutek jego u życia. Oprócz wy żej wymienionych projektów, istniej ą równie ż inne formy rozprowadzania darmowego oprogramowania, m.in.: − freeware – oprogramowanie udost ępniane nieodpłatnie, ale bez mo żliwo ści wprowadzania zmian w kodzie (bardzo cz ęsto aplikacje komercyjne posiadaj ą swoje darmowe wersje, przeznaczone jednak tylko do u żytku domowego, nie komercyjnego); − adware – oprogramowanie, które jest rozpowszechniane za darmo, ale w oknie roboczym wy świetlane s ą reklamy bez mo żliwo ści ich zablokowania (zwykle nie jest to zbyt uci ąż liwe i w żaden sposób nie utrudnia efektywnej pracy, cho ć programy tego typu mog ą bez wiedzy u żytkownika kontaktowa ć si ę z witryn ą internetow ą reklamodawcy lub autora); − donationware, cardware, mailware i giftware – to typy licencji, w ramach których autor aplikacji wymaga od u żytkownika przesłania okre ślonego rodzaju darowizny: dotacji finansowej, kartki pocztowej, e-mail’a lub upominku. 398 Ruch wolnego oprogramowania zdobywa coraz liczniejsz ą rzesz ę zwolenników na całym świecie. Programy komputerowe dystrybuowane na zasadach licencji alternatywnych w stosunku do dominuj ących do niedawna komercyjnych licencji zamkni ętych staj ą si ę coraz bardziej efektywne i wielokrotnie mog ą z powodzeniem konkurowa ć ze swoimi komercyjnymi odpowiednikami. Warte podkre ślenia jest, że licencje otwarte s ą wykorzystywane obecnie nie tylko przez wytwórców oprogramowania, dostarczaj ących drobne, nieskomplikowane aplikacje przeznaczone głownie do u żytku domowego. W ostatnich latach powstało wiele rozwi ąza ń niezwykle zaawansowanych i przeznaczonych dla małych i średnich przedsi ębiorstw. Okazuje si ę, że nawet rozbudowane systemy informatyczne mog ą by ć realizowane w oparciu o rozwi ązania open source. W tabeli 1 przedstawiono wybrane przykłady wolnego oprogramowania. Tab. 1. Przykłady wolnego oprogramowania. Kategoria Przykłady programów