Humanities and Social Sciences 2018 HSS, vol. XXIII, 25 (1/2018), p. 49-69 January-March Paweł KORZENIOWSKI 1 BRYTYJSKIE LOTNICTWO W REJONIE DARDANELI W 1915 ROKU Walki w rejonie Dardaneli i na Półwyspie Gallipoli toczyły si ę niemal przez cały rok 1915. Operacja, planowana pocz ątkowo jako samodzielne przedsi ęwzi ęcie floty, miało zako ńczy ć si ę szybkim wyeliminowaniem Imperium Osma ńskiego z wojny. Jednak że działania sił nawodnych okazały si ę nieskuteczne, a atak przeprowadzony w dniu 18 marca 1915 roku kosztował Aliantów utrat ę trzech okr ętów liniowych. Niech ęć do przyznania si ę do pora żki spowodowała podj ęci decyzji o rozpocz ęciu operacji l ądowej i wysadzenie desantu na Pół- wyspie Gallipoli. Była to pierwsza w nowoczesnej wojnie operacja desantowa na wybrze że bronione przez nieprzyjaciela. L ądowanie przeprowadzone w dniu 25 kwietnia 1915 roku za- ko ńczyło si ę zdobyciem przyczółków, ale nie zdołano opanowa ć kluczowych punktów na półwyspie. Tak że podejmowane w kolejnych miesi ącach operacje zako ńczyły si ę niepowo- dzeniem, a zbli żaj ąca si ę zima zmusiła wycofanie sił alianckich na przełomie 1915/1916 roku. W walkach w rejonie Dardaneli, zarówno marynarka wojenna, jak i wojska l ądowe wspierane były przez lotnictwo. Jednostki lotnicze obejmowały dwa okr ęty-bazy wodnosamolotów – HMS Ark Royal oraz HMS Ben-my-Chree, oraz dwie eskadry Royal Naval Air Service – 2. oraz 3. Ponadto na korzy ść kontyngensu francuskiego działała 98. Eskadra Lotnicza (l’Esca- drille MF 98 T). W czasie analizowanych miesi ęcy, lotnictwo alianckie bardzo mocno anga żowało si ę w pro- wadzone działania, zarówno morskie jak i l ądowe. Niestety, z powodu niewystarczaj ącej liczby maszyn lataj ących, ich słabych parametrów taktyczno-technicznych oraz zbyt ubo- giego zaplecza technicznego efektywno ść tych działa ń była bardzo daleko niewystarczaj ąca. Słowa kluczowe: Dardanele, Gallipoli, Armia Brytyjska, I wojna światowa, lotnictwo brytyj- skie, Royal Naval Air Service. 1. WPROWADZENIE Gdy w lecie 1914 roku w Europie wybuchła wojna, w stolicach niemal wszystkich pa ń- stw z uwaga śledzono walki tocz ące si ę na dwóch głównych frontach, na których ścierały si ę ze sob ą gigantyczne armie obu walcz ących koalicji. Spodziewano si ę, że w ci ągu kilku miesi ęcy jedna ze stron osi ągnie zwyci ęstwo. Jednak na pocz ątku 1915 roku okazało si ę, że zarówno na froncie zachodnim, jak i wschodnim, szybkie rozstrzygni ęcie nie było mo ż- liwe. W zwi ązku z tym, mimo wci ąż priorytetowego traktowania tych teatrów wojny, coraz cz ęś ciej szukano obszarów, na których mo żliwe byłoby uzyskanie przewagi nad przeciw- 1 Dr Paweł Korzeniowski, Instytut Historii, Uniwersytet Rzeszowski; e-mail: korzeniowski.p @gmail.com Paweł Korzeniowski, PhD, Faculty of Sociology and History, Rzeszów University; e-mail: [email protected] 50 P. Korzeniowski nikiem i w ten sposób jego osłabienie na kluczowych frontach. Szczególnie w Wielkiej Brytanii, dotychczasowe straty wywarły ogromne wra żenie 2. Pa ństwo to, niejako tradycyjnie, nie dysponowało siln ą armi ą l ądow ą, ale za to posia- dało najsilniejsz ą w tym czasie marynark ę wojenn ą na świecie. Panowanie na morzach i oceanach pozwalało jej na prowadzenie operacji na rozległych obszarach, które cho ć miały znaczenie drugorz ędne z kontynentalnego punktu widzenia, to pozwalały systematycznie osłabia ć potencjał aktualnego nieprzyjaciela 3. Gdy w listopadzie 1914 roku Imperium Osma ńskie wł ączyło si ę do wojny po stronie pa ństw centralnych, przed brytyjskim kierownictwem polityczno-wojskowym otworzyła si ę perspektywa otwarcia nowego teatru wojennego w rejonie Dardaneli. Opanowanie cie śnin czarnomorskich miało spowodowa ć bezpo średnie zagro żenie Konstantynopola i zmuszenie sułtana i jego rz ądu do kapitulacji. W opinii brytyjskiej Rady Wojennej (War Council) 4 kapitulacja Imperium Osma ńskiego miała tak że pozwoli ć na otwarcie rosyjskich portów czarnomorskich i dostarczenie t ą droga uzbrojenia i zaopatrzenia dla licznej, ale cierpi ącej na powa żne braki materiałowe armii carskiej 5. Ponadto liczono, że sukces sił alianckich wywrze du że wra żenie w stolicach pa ństw bałka ńskich, które wł ącz ą si ę do wojny po stronie Ententy 6. Pocz ątkowo cała operacja miała by ć zrealizowana wył ącznie siłami Royal Navy, wspar- tej przez kilka francuskich okr ętów. Pierwsze działania skierowane przeciwko osma ńskim umocnieniom, prowadzone od 19 lutego 1915 roku, okazały si ę potwierdza ć skuteczno ść przyj ętych zało żeń. Szybko udało si ę wyeliminowa ć tzw. forty wej ściowe, strzeg ące 2 W. Churchill, The World Crisis, Vol. II. 1915, London 2015, s. 11–13. 3 Klasycznym przykładem tej strategii jest polityka Wielkiej Brytanii w okresie wojen napoleo ńskich, gdzie Brytyjczycy skupiali si ę na odci ęciu Francji od jej kolonii i ich opanowaniu, atakowaniu jej sojuszników oraz wspieranie finansowo pa ństw kontynentalnych walcz ących z cesarzem francu- zów. Brytyjskie wojska l ądowe, stosunkowo nieliczne, operowały jedynie w Hiszpanii i Portugalii, gdzie trwało antyfrancuskie powstanie. Zob. np. Ch.D. Hall, British Strategy in the Napoleonic War 1803–1815 , Manchester 2003; R. Muir, Britain and the Defeat of Napoleon, 1807–1815 , Yale 1996. 4 Przed wybuchem wojny kwestie zwi ązane z planowaniem strategicznym i przygotowaniem do wojny realizował Komitet Obrony Imperialnej ( Comittee of Imperial Defence ). Formalnie został powołany do życia w 1904 roku, i miał na celu analizowanie zagadnie ń zwi ązanych z obron ą im- perium oraz stanowi ć ciało doradcze rz ądu w kwestiach militarnych. Ponadto do jego kompetencji nale żało przygotowywanie aktów prawnych dotycz ących przygotowania pa ństwa do wojny i przed- kładanie ich rz ądowi. Komitet nie miał stałego składu, poza premierem, który był jego przewodni- cz ącym oraz sekretarza. Ponadto w jego obradach uczestniczyli wybrani członkowie rz ądu (je śli omawiana kwestia dotyczyła ich resortów) oraz wysokich rang ą oficerów, którzy pełnili rol ę eks- pertów. Po wybuchu wojny Komitet, uzupełniony m.in. przez przedstawicieli opozycji i kilku woj- skowych doradców, przekształcił si ę w Rad ę Wojenn ą ( War Council ), odpowiedzialn ą za podejmo- wanie strategicznych decyzji dotycz ących prowadzenia wojny; zob. A. Rawson, The British Army 1914–1918, Stroud 2014, s. 43–46. 5 Po mobilizacji w lipcu i sierpniu 1914 roku armia rosyjska liczyła ok. 5 milionów ludzi, jednak posiadane zapasy nie pozwalały na ich pełne wyposa żenie, brakowało m.in. pół miliona karabinów. Pod koniec 1914 roku w batalionach zapasowych znajdowało si ę 800 tys. przeszkolonych żołnierzy, którzy nie mogli zasili ć formacji liniowych ze wzgl ędu na niedobór uzbrojenia. Wi ęcej na temat problemów materiałowych armii rosyjskiej patrz: M.M. Gołowin, Armia rosyjska w wielkiej wojnie , Oświ ęcim 2013, s. 137–140. 6 Secretary’s Notes of A Meeting of A War Council Held At 10, Downing Street, November 25, 1914, The National Archive (dalej: TNA), War Council, sygn. CAB 42/1/4. Brytyjskie lotnictwo w rejonie Dardaneli w 1915 roku 51 wej ścia do Cie śniny Dardanelskiej. Niestety, zlikwidowanie fortów centralnych i stanowisk baterii artylerii okazało si ę znacznie trudniejsze, i przez kolejne tygodnie nie przynosiło efektów. Próba generalnego ataku, podj ęta 18 marca 1915 roku, zako ńczyła si ę kl ęsk ą eska- dry alianckiej i utrata trzech okr ętów liniowych oraz uszkodzeniem trzech kolejnych 7. Z militarnego punktu widzenia pora żka ta nie miała wi ększego znaczenia. Utracone okr ęty nie nale żały do nowoczesnych typów, za ś liczba zabitych marynarzy wyniosła nieco ponad 700 8. W takiej sytuacji najrozs ądniejszym rozwi ązaniem byłoby wstrzymanie dal- szych ataków i ograniczenie si ę do blokowania Dardaneli. Jednak w Londynie i Pary żu obawiano si ę, że pora żka w starciu z pa ństwem muzułma ńskim mogłoby stanowi ć bardzo powa żny cios wizerunkowy, a ponadto zach ęci ć mieszka ńców kolonii obu tych pa ństw do rewolty 9. Uznano zatem, że je śli okr ęty nie były w stanie wyeliminowa ć osma ńskich umocnie ń, nale żało przeprowadzi ć desant na Półwyspie Gallipoli i zneutralizowa ć je od strony l ądu. Jednak że wojska brytyjskie nie były do takiej operacji przygotowane, ani nawet nie dyspo- nowały odpowiednimi siłami. Niemal wszystkie dost ępne siły l ądowe Wielkiej Brytanii zaanga żowane były w tym czasie w działania we Francji. W rezultacie realizacja tego nie- zwykle trudnego przedsi ęwzi ęcia powierzono gen. Ianowi Hamiltonowi, który o czekaj ą- cym go zadaniu dowiedział si ę dopiero na pocz ątku marca. Ponadto oddano mu do dyspo- zycji wojska zło żone z zebranych ad hoc oddziałów z niemal całego świata 10 . 7 Zatopione zostały francuski Bouvet oraz brytyjskie HMS Irresistible oraz HMS Ocean, uszkodzone francuskie Galois oraz Suffren oraz brytyjski HMS Inflexible. Szerzej na temat działa ń morskich w rejonie Dardaneli patrz: P. Nykiel, Wyprawa do Złotego Rogu. Działania wojenne w Dardane- lach i na Morzu Egejskim (sierpie ń 1914 – marzec 1915) , Kraków 2008. 8 Brytyjska Admiralicja liczyła si ę nawet ze znacznie powa żniejszymi stratami. Sam Churchill, ówczesny Pierwszy Lord Admiralicji, w swoim opracowaniu dotycz ącym I wojny światowej przy- tacza wysłan ą do dowódcy Wschodniej Eskadry Śródziemnomorskiej (Eastern Mediterranean Squadron) wiceadmirała Cardena depesz ę w której pisze: „Rezultaty mo żliwe do uzyskania s ą, jednak, wystarczaj ąco wielkie, że usprawiedliwiaj ą utrat ę okr ętów i ludzi, je śli sukces nie mo że zosta ć osi ągni ęty bez nich”; cytat za: W. Churchill, The World …, s. 158. 9 Okazało si ę, że te obawy były nieuzasadnione, cho ć wówczas sułtan osma ński nosił jednocze śnie tytuł kalifa, a wi ęc duchowego zwierzchnika wszystkich muzułmanów, to pomimo oficjalnego ogłoszenia d żihadu, nawet Arabowie zamieszkuj ący Imperium Osma ńskie niezbyt entuzjastycznie podchodzili do kwestii walki w interesie osma ńskich elit. St ąd nie tylko muzułmanie zamieszku- jący kolonie brytyjskie i francuskie nie wyst ąpili zbrojnie, ale wr ęcz przeciwnie, to Brytyjczykom udało si ę doprowadzi ć do rewolty muzułma ńskich arabów zamieszkuj ących Bliski Wschód; szerzej na ten temat patrz: E.