Wst ęp Przedmiotem niniejszej pracy jest monografia polskiego artysty Stanisława Grocholskiego, malarza po cz ęś ci zapomnianego, którego losy życia zwi ązane były bezpo średnio ze środowiskiem obecnej w dziejach polskiej historii sztuki XIX wieku tzw. "kolonii polskich monachijczyków". Stanisław Grocholski nie był tylko jednym z wielu artystów, maj ących w swych życiorysach monachijskie studia, których przyci ągn ęła do Monachium renoma tamtejszej Akademii Sztuk Pi ęknych i sława jej wykładowców. Artysta ten bowiem zapisał własn ą, bogat ą kart ę w historii polskiego środowiska artystycznego na obczy źnie. Echa jego popularno ści w Monachium docierały do krytyków w kraju, a zwiedzający muzea maj ą ju ż od ponad stu lat okazj ę zapoznania si ę z jego dorobkiem artystycznym. W moim mniemaniu omówienie twórczo ści Stanisława Grocholskiego stanowi okazj ę, aby przybli żyć czytelnikowi specyficzn ą grup ę polskich artystów malarzy, cz ęsto rówie śników artysty, a w dalszej kolejno ści jego uczniów. Malarze ci pomijani s ą zazwyczaj w szerszych omówieniach polskiego środowiska artystycznego bawarskiej stolicy, wychodzą oni bowiem poza twarde ramy renomowanego brandtowskiego "sztabu" 1i brandtowskiej stylistyki. Historycy sztuki podejmowali ju ż prób ę sklasyfikowania pokolenia twórców, których debiut przypada na koniec lat 70 i lata 80 XIX wieku, maj ących w swych życiorysach artystycznych studia na Akademii Monachijskiej, poprzedzone cz ęsto krótkim terminowaniem w Wiedniu. W literaturze pojawiaj ą si ę terminy „epigonów malarstwa rodzajowego” 2, „satelitów Brandta i Wierusza–Kowalskiego”, „modnych monachijczyków” 3, czy te ż „malarzy rodzajowych czwartej ćwierci wieku” 4. Stanisław Grocholski wpisuje si ę w t ę trudn ą do scharakteryzowania grup ę artystyczn ą, któr ą poprzedziły „ Wschodnie tabory Józefa Brandta, roziskrzone blaskiem broni i drogocennych 1 Nazw ę „sztab” wprowadził w monografii Aleksandra Gierymskiego, a nast ępnie rozpowszechnił Stanisław Witkiewicz. S. Witkiewicz, Pisma zebrane , red. J. Z. Jakubowski, M. Olszaniecka, t. II: Monografie artystyczne , oprac. M. Olszaniecka, Kraków 1974. 2 Parafraza stwierdzenie zawartego w pracy: T. Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie , t. II, Wrocław 1960, s. 182. 3 Termin ten jest szczególnie popularny w środowisku antykwarycznym. Wszedł on w u życie ju ż w 2 poł. XIX wieku, kiedy w śród niemieckich „kunsthändlerów” , kolekcjonerów i prywatnych odbiorców zapanowała swoista „moda” na polskie obrazy. H.St ępie ń, O polskich monachijczykach , „Art and Business”, 1991, nr 4, s.27. 4 J.Malinowski, Malarstwo polskie XIX wieku , Warszawa 2003, s.231. 1 rz ędów ko ńskich, Wilki Alfreda Wierusza-Kowalskiego, ciemne punkty na tle o śnie żonej równiny, Trójki i Czwórki Józefa Chełmo ńskiego (...) wreszcie Polowania i Patrole Maksa Gierymskiego” 5, za ś jej znaczenie przy ćmiła ostatecznie sława innej stolicy sztuki - Pary ża, nowej Mekki artystycznego świata. Warto wi ęc podj ąć prób ę od świe żenia pami ęci o Stanisławie Grocholskim, "polskim monachijczyku", utalentowanym malarzu i pedagogu, obywatelu nie tylko Polski pod zaborami, lecz tak że najwa żniejszych ówczesnych o środków artystycznej Europy. Śledz ąc losy tego artysty czytelnik świadomy by ć musi faktu, i ż przygl ąda si ę równie ż wielu innym twórcom, których biografie i drogi artystyczne determinowały w wi ększo ści te same czynniki. Pragn ę podzi ękowa ć promotorowi pracy dr hab. Markowi Zgórniakowi za pomoc merytoryczn ą i niezb ędne rady, a tak że wszystkim osobom, które umo żliwiły mi zebranie jak najszerszego materiału biograficznego do monografii Stanisława Grocholskiego. Dzi ękuj ę zwłaszcza Henrykowi K. Grocholskiemu, mgr Hannie Kotkowskiej - Bareji z Muzeum Narodowego w Warszawie, dr Birgit Jooss z Archiwum Akademii Sztuk Pi ęknych w Monachium, Ferdinandowi Gutschi z Archiwum Akademii Sztuk Pi ęknych w Wiedniu, a tak że Patricii M. Virgil, Dyrektor biblioteki i archiwów Buffalo and Erie County Historical Society . I. Źródła Zebrany materiał źródłowy dotycz ący Stanisława Grocholskiego nie jest bogaty. Zwi ązane jest to głównie z faktem, i ż w życiorysie artysty wielokrotnie wyst ępowały specyficzne „białe plamy”. Tłumaczy ć je mo żna ró żnymi wzgl ędami, w wi ększo ści za ś, co omówione zostanie dokładniej w biografii artysty, faktem, iż w trakcie swej wieloletniej emigracji nie utrzymywał on bliskich kontaktów ani ze środowiskiem krakowskim, ani z artystami polskimi w Monachium. Izolacj ę artysty, powodowan ą w du żej mierze jego trudnym charakterem, pogł ębił zwłaszcza wyjazd malarza do Stanów Zjednoczonych, sk ąd tak że dochodziły do kraju tylko nikłe świadectwa tamtejszej jego działalno ści. Wi ększo ść z prezentowanych w tym miejscu źródeł zamieszczona zostały w aneksach do pracy. Pierwszy dokument to „Metryka urodzenia i chrztu Stanisława Grocholskiego”, z której wynika nowa data urodzin artysty, pełne brzmienie jego imion, a tak że informacje o rodzicach 5 E.Matyaszewska, Mnichów – czyli o artystach polskich w Monachium słów kilka , „Akcent”, nr 3/4, 1995, s.214. 2 artysty: Antonim Grocholskim i El żbiecie Wysockiej 6. Wa żnym źródłem, stanowi ącym podstaw ę do biografii artysty s ą Materyały do Genealogii, autorstwa Ludgarda Grocholskiego, spisane z maszynopisu i zredagowane przez Zdzisława z Grabowa Grocholskiego 7. Biografia artysty pochodzi z zeszytu „ Życiorysy”, stanowi ącego cz ęść omawianych Materyałów. We wst ępie do Materyałów, pisanym w styczniu 1955 roku w Lublinie, czytamy: „Stwierdziwszy szereg bł ędów, niedokładno ści i rozbie żno ści, zarówno w ró żnych herbarzach, do najstarszych wł ącznie, jak i w <<monografii>> Grocholskich, w <<Złotej Ksi ędze>> Teodora Żychli ńskiego zamieszczonej, wprowadził (Ludgard Grocholski-przyp.autorki) na podstawie dokumentalnych źródeł <<najbli ższ ą prawdy>>- jak mówił - genealogie Syrokomlitów, których my Grocholscy z Grocholic i Grabowa, herbu Syrokomla, jeste śmy dalszym ci ągiem; „prawdy najbli ższ ą - jako że na przestrzeni stuleci dla niezbadalnych całkiem w ątpliwo ści jest miejsca niemało. Niniejsze materyały z Ludgardowych maszynopisów przezemnie przepisane, dotycz ą pierwszych dziesi ęciu pokole ń genealogicznych drzewa rodziny naszej, wraz z bocznemi, od linii głównej dochodz ącemi gał ęziami. Zgodno ść tego przepisania mego z tre ści ą przez ś.p. Ludgarda z Gr.Grocholskiego podan ą własnym podpisem stwierdzam. Zdzisław z Grabowa Grocholski Będący Głównej Linii Pokoleniem XVIII.” 8 Biografia Stanisława Grcholskiego, spisana przez Ludgarda Grocholskiego, jest jedn ą z najdłu ższych w Materyałach , składa si ę na ni ą streszczenie noty biograficznej pochodz ącej z Polskiego Słownika Biograficznego , autorstwa Heleny Blumówny. 9 Du żej wagi jest tak że spisany w Materyałach fragment listu Ludgarda Grocholskiego z dnia 21 wrze śnia 1949 roku, z którego dowiadujemy si ę o losach spu ścizny po Stanisławie 6 Odpisy akt metrykalnych z parafii w Żołyni znajduj ą si ę w Archiwum Archidiecezjalnym w Przemy ślu (Archiwum Archidiecezjalne , Plac Katedralny 4 A, 37-700 Przemy śl) 7 Ludgard z Grabowa Grocholski, Materyały do Geneaologii / spisane przez Zdzisława z Grabowa Grocholskiego 1955 roku /- własno ść prywatna. 8 Ibidem , s.3. 9 Ibidem , s.6-8. 3 Grocholskim. 10 Istotny materiał źródłowy stanowi ą świadectwa Stanisława Grocholskiego, dokumentuj ące pobyt artysty w Szkole Sztuk Pi ęknych w Krakowie w latach 1877/1878 do 1880/1881. Mowa w tym miejscu o trzech świadectwach Stanisława Grocholskiego. Pierwsze z lat 1877/1878, podpisane przez profesora I Oddziału Feliksa Szynalewskiego, w spisie studentów tego oddziału nazwisko Grocholskiego figuruje pod numerem 7. 11 Świadectwo z lat 1878/1879, oddziału III, z widniej ącymi podpisami profesorów Izydora Jabło ńskiego i Aleksandra Gryglewskiego, w tym roku szkolnym Grocholski figurował w spisie pod numerem 59. Ostatnie świadectwo pochodzi z roku 1879/80. Grocholski był wówczas studentem na III Oddziale, pod świadectwem jest podpis profesora Oddziału Władysława Łuszczkiewicza. W spisie uczniów za ten rok nazwisko Grocholskiego znajdujemy pod numerem 66. 12 Wa żnym źródłem dotycz ącym okresu studiów Stanisława Grocholskiego w Szkole Sztuk Pi ęknych w Krakowie s ą tak że dwa „Protokoły posiedzenia Dyrekcji i grona Profesorów”, z czasów dyrektury Jana Matejki. Pierwszy z dnia 8 marca 1878 roku, odnotowuj ący fakt przepisania Stanisława Grocholskiego wraz z kilkoma innymi uczniami z pierwszego na drugi kurs w Szkole Rysunkowej, 13 a tak że protokół posiedzenia z dnia 1 marca 1879 roku, informuj ący o przeniesieniu młodego malarza na najwy ższe w Szkole, V-ty i VI-ty , kursy malarstwa z natury i aktu akademickiego 14 . Źródłem w bardzo niewielkim stopniu dokumentuj ącym kolejny etap studiów artystycznych Stanisława Grocholskiego, pobyt na Akademii Monachijskiej, jest kopia karty wpisów do Matrikelbücher. Dwudziestojednoletni wówczas artysta wpisuje si ę na Akademi ę, do Technische Malklasse, dnia 18 pa ździernika 1881. 15 Istotnym źródłem dla biografii artysty jest sk ąpa korespondencja artysty. Mowa w tym miejscu o trzech listach Stanisława Grocholskiego wysłanych z Monachium do Seweryna Böhma, sekretarza Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pi ęknych w Krakowie. 10 Ibidem , s.8. 11 Spis Uczniów w C.K. Szkole Sztuk Pi ęknych w roku szkolnym 1877/8 z nadmienieniem roku pobytu i uwag [w:] Klasyfikacja 1877-1882 ( Ksi ęga Świadectw ) / Archiwum Akademii Sztuk Pi ęknych w Krakowie, sygn. KS 2 /. 12 Ibidem. 13 Protokoły za dyrektora Jana Matejki 14 XII 1877 – 18 XII 1892 , s.9-10. / Archiwum Akademii Sztuk Pi ęknych w