MONOGRAPHIAE BOTANICAE Vol. 102, 2012 POROSTY Z RODZAJU PORPIDIA KÖRB. WYSTĘPUJĄCE W POLSCE THE LICHEN GENUS PORPIDIA KÖRB. IN POLAND AGNIESZKA JABŁOŃSKA Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdański, ul. Wita Stwosza 59, PL-80-308 Gdańsk <e-mail: [email protected]> Treść – Contents 1. Wstęp ...................................................................................... 7 2. Przedmiot i cele pracy ........................................................... 9 3. Materiał i metody ................................................................. 14 4. Cechy morfologiczne i anatomiczne rodzaju Porpidia ..... 17 5. Chemizm ............................................................................... 22 6. Klasyfi kacja systematyczna ................................................. 28 7. „Pary gatunków” u Porpidia ................................................ 32 8. Charakterystyka porostów z rodzaju Porpidia w Polsce ... 34 9. Grzyby naporostowe występujące na Porpidia w Polsce ... 97 10. Podsumowanie wyników i wnioski .................................. 100 11. Literatura .......................................................................... 102 12. Summary ........................................................................... 113 Tablice [Plates] ....................................................................... 117 ABSTRACT Agnieszka JABŁOŃSKA. The lichen genus Porpidia Körb. in Poland. Monogr. Bot., Vol. 102, p. 5–123, 2012. For this revision of Porpidia species from Poland, 1400 specimens from public and private Polish her- baria, as well as other major European herbaria, were examined. The taxonomy, chemistry, habitat requirements and distribution of Porpidia albocaerulescens, P. cinereoatra, P. contraponenda, P. crus- tulata, P. fl avocruenta, P. grisea, P. macrocarpa, P. melinodes, P. nigrocruenta, P. soredizodes, P. speirea, P. superba, P. thomsonii, P. tuberculosa and P. zeoroides in Poland are presented. Porpidia thomsonii is reported as new to Poland and Central Europe. New records of P. contraponenda very rare species in Poland, are given. The occurrence of P. fl avicunda, P. hydrophila, P. rugosa and P. trullisata has not been confi rmed during this study, therefore their status remain unknown.The lichenicolous fungi, Endococcus propinquus, E. aff. propinquus and Muellerella pygmaea on Porpidia were also noted dur- ing this study. As a result of examination of extensive reference material P. macrocarpa is recorded for the fi rst time for Bulgaria and Ecuador, P. speirea − for Bulgaria, and P. soredizodes − for Ec- uador and Mexico. A key to taxa in Poland, including those with unconfi rmed occurrence there, is provided. Key words: lichenized Ascomycota, lecideoid lichens, Porpidia, lichen taxonomy, chemotaxonomy, ecology, Poland. 1. WSTĘP Historia badań nad rodzajem Porpidia Körb. związana jest ze skorupiastym rodza- jem Lecidea Ach. Ten ostatni rodzaj został opisany na początku XIX wieku przez ACHARIUSA (1803) i przez 150 lat skupiał wszystkie skorupiaste porosty zawierają- ce zielenice jako fotobionta, lecideowy brzeżek apotecjum [excipulum proprium] oraz jednokomórkowe zarodniki. W pewnym okresie rodzaj Lecidea liczył 1600 taksonów (HERTEL 1975); dzisiaj pozostał w nim tylko niewielki procent gatunków pierwotnie opisanych (HERTEL 1987). Podczas gdy ACHARIUS (1803) opierał system klasyfi kacji jedynie na cechach ma- kroskopowych plechy i apotecjów, dla MASSALONGO (1852) jednym z istotniejszych kryteriów był charakter zarodników oraz inne cechy mikroskopowe. Dlatego też podzielił on skorupiaste porosty zawierające zielenice jako fotobionta, nieplecho- wy brzeżek apotecjum i niepodzielone, bezbarwne zarodniki na trzy rodzaje: Bia- tora Fr., Lecidea i Psora Hoffm. Następnie KOERBER (1855) przedstawił bardziej szczegółową klasyfi kację porostów lecideowych, zawierającą oprócz trzech wyżej wymienionych, także rodzaj Micarea Fr. oraz pięć rodzajów nowych dla nauki: Por- pidia Körb., Lecidella Körb., Pyrrhospora Körb., Schaereria Körb. i Stenhammara „Flot. in lit.” [≡ Stenhammarella Hertel] (RAMBOLD 1989). Pomimo licznych badań taksonomicznych prowadzonych nad skorupiastymi porostami lecideowymi, Porpidia zaczęto ponownie uznawać za odrębny rodzaj dopiero w latach 70. XX wieku. Nazwa ta jednak pozostawała niezauważona przez wszystkich badaczy i początkowo gatunki z obecnego rodzaju Porpidia były zali- czane do Huilia Zahlbr., a następnie do Haplocarpon M. Choisy (HERTEL 1973; HERTEL 1975; GOWAN, AHTI 1993). Dalsze studia nomenklatoryczne dowiodły, że najstarszą nazwą rodzajową jest jednak Porpidia (HERTEL 1984, za GOWAN i AHTIM 1993). Porpidia jest jednym z częściej badanych rodzajów wyodrębnionych z Lecidea w ciągu ostatnich czterdziestu lat. W Europie ogromny wkład w jego poznanie wniósł niemiecki lichenolog Hannes Hertel, który w swoich licznych pracach (np. HERTEL 1967, 1971, 1975, 1977, 1984) opisał nowe gatunki oraz odmiany, zapro- ponował wiele nowych kombinacji i synonimów. Jedna z jego wcześniejszych prac (HERTEL 1967) to bardzo szczegółowa rewizja kalcyfi lnych gatunków Lecidea, w której znajdują się pod nazwami synonimicznymi opisy morfologii i informa- cje o wymaganiach siedliskowych, między innymi P. speirea (Ach.) Kremp., P. su- perba (Körb.) Hertel & Knoph i P. trullisata (Kremp.) Körb. W pracy tej został umieszczony także klucz do oznaczania taksonów preferujących podłoże zasa- dowe, ułatwiający identyfi kację wielu gatunków i ich odmian. Należy wspomnieć o ogromnym wkładzie HERTELA (1981a, 1984) w poznanie lecideowych porostów występujących w regionach subantarktycznych i antarktycznych. Praca z roku 1984 7 jest poświęcona naskalnym, lecideowym porostom z Antarktyki. Autor szczegó- łowo scharakteryzował w niej 84 gatunki, w tym sześć nowych dla nauki (m.in. P. austroshetlandica Hertel i P. skottsbergiana Hertel), należących do 25 rodzajów (włączając w to 10 nowych). W wyniku swoich badań Hertel zsynonimizował 36 nazw taksonomicznych (w tym rodzaj Huilia Zhalbr.) oraz wskazał lektotypy dla wielu gatunków. Kolejna praca znacząca dla rozwoju badań nad Porpidia, to rewizja naskalnych porostów z rodzaju Lecidea sensu Zahlbruckner w Europie Środkowej i Północnej cechujących się obligatoryjnie bądź fakultatywnie pomarańczową plechą (SCHWAB 1986). W pracy tej został poruszony problem identyfi kacji gatunków nieco zmo- dyfi kowanych morfologicznie pod wpływem czynników środowiskowych. Wśród omawianych przez Schwaba gatunków znajduje się pięć taksonów z rodzaju Porpi- dia: P. crustulata (Ach.) Hertel & Knoph, P. fl avocoerulescens (Hornern.) Hertel & Schwab [= P. fl avicunda (Ach.) Gowan], P. hydrophila (Fr.) Hertel & Schwab oraz dwa nowo opisane, P. macrocarpa (DC.) Hertel & Schwab var. hercynica Schwab i P. pseudomelinodes Schwab [= P. ochrolemma (Vain.) Brodo & R. Sant.]. Szczegółowe badania nad rodzajem Porpidia w Ameryce Północnej przeprowa- dzone zostały przez GOWAN (1989a). Autorka przedstawiła różnice fenotypowe oraz geografi czne rozmieszczenie gatunków. Jednocześnie opisała siedem gatun- ków nowych dla nauki, w tym P. calcarea Gowan, P. carlottiana Gowan, P. grisea Gowan, P. herteliana Gowan (obecnie P. lowiana Gowan), P. lowiana, P. tahawasia- na Gowan (obecnie P. subsimplex (H. Magn.) Fryday) i P. thomsonii Gowan, oraz zaproponowała dwie nowe kombinacje na poziomie gatunku: P. diversa (J. Lowe) Gowan (obecnie P. contraponenda (Arnold) Knoph & Hertel) i P. fl avicunda (Ach.) Gowan. Niemałe znaczenie dla lepszego poznania rodzaju miał zaproponowany przez nią podział na cztery fenetyczne grupy. Ta sama badaczka przyczyniła się do lepszego poznania chemizmu porostów z rodziny Porpidiaceae Hertel & Hafellner [= Lecideaceae Chevall.] (GOWAN 1989b). W wyniku swoich badań podała osiem nowych związków wytwarzanych u przedstawicieli omawianej rodziny, w tym jeden, metyl 2’-O-metylmikrofyllin, jako nowy dla nauki. Inną, bardzo istotną pracą wnoszącą duży wkład w poszerzenie wiedzy o Porpi- dia jest praca GOWAN i AHTIEGO (1993) poświęcona rewizji kolekcji ze wschodniej Fennoskandii. Autorzy przeanalizowali wiele okazów typów, podając cechy uży- teczne przy defi niowaniu wielu taksonów Porpidia. Dzięki tej pracy została uzupeł- niona wiedza o rodzaju z kolejnej części świata. Prace badawcze nad rodzajem Porpidia prowadzone były również na półkuli południowej. Należy tu wspomnieć o monografi i naskalnych, lecideowych poro- stów Australii RAMBOLDA (1989). W pracy tej, wśród opisów 64 gatunków nale- żących do ośmiu rodzin i 22 rodzajów znajdują się szczegółowe opisy morfologii, chemizmu oraz wymagań siedliskowych i rozmieszczenia przedstawicieli Porpi- dia występujących w Australii: P. albocaerulescens var. albocaerulescens (Wulfen) Hertel & Knoph, P. albocaerulescens var. polycarpiza (Vain.) Rambold & Hertel, 8 P. contraponenda (Arnold) Knoph & Hertel, P. crustulata (Ach.) Hertel & Knoph, P. macrocarpa (DC.) Hertel & A.J. Schwab, P. soredizodes (Lamy) J.R. Laundon, P. speirea (Ach.) Kremp., P. umbonifera (Müll. Arg.) Rambold. Badacz ten za- proponował także nowe kombinacje nomenklatoryczne dwóch taksonów Porpidia: P. albocaerulescens var. polycarpiza oraz P. umbonifera. Za przełomowy okres w badaniach taksonomicznych nad Porpidia należy uznać lata 2004-2006. W tym czasie po raz pierwszy zostały zaprezentowane wyniki badań fi logenetycznych przeprowadzone przez BUSCHBOM i MUELLERA (2004). W rezul- tacie tych badań okazało się, że Porpidia jest rodzajem polifi letycznym, a rodzina Porpidiaceae powinna być włączona do Lecideaceae (obecnie zsynonimizowane). Zdaniem autorów konieczna