Title: Aleksander Zawadzki - działacz komunistyczny i wojewoda śląski (1945-1948) Author: Janusz Mokrosz Citation style: Mokrosz Janusz. (2014). Aleksander Zawadzki - działacz komunistyczny i wojewoda śląski (1945-1948). Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski UNIWERSYTET SLĄSKI Wydział Nauk Społecznych Instytut Historii Janusz Mokrosz ALEKSANDER ZAWADZKI - DZIAŁACZ KOMUNISTYCZNY I WOJEWODA ŚLĄSKI (1945- 1948) Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Ryszarda Kaczmarka Katowice 2014 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów................................................................................................................. 4 Wstęp.................................................................................................................................. 7 1. W polskim ruchu komunistycznym przed 1945 rokiem............................................ 16 1.1. Dzieciństwo i lata młodości Aleksandra Zawadzkiego....................................... 18 1.2. Działalność w Związku Młodzieży Komunistycznej i Komunistycznej Partii Polski.................................................................................................................35 1.3. Lata 1939-1943 - obywatel państwa radzieckiego.............................................60 1.4. Od górnika do generała. Zawadzki, a polskie środowisko komunistyczne po 1943 roku.......................................................................................................... 68 2. Doświadczenia działacza komunistycznego w polityce administracyjnej wojewody śląskiego.............................................................................................................................90 2.1. Okoliczności przybycia Aleksandra Zawadzkiego na Górny Śląsk...................90 2.2. Polityka personalna pierwszego komunistycznego wojewody śląskiego......... 95 2.3. Zawadzki wobec problemu stacjonowania Armii Czerwonej w województwie śląskim............................................................................................ 119 2.4. Zawadzki a kwestia autonomii śląskiej................................................................126 2.5. Zawadzki a konflikt graniczny z Czechosłowacją............................................. 134 2.6. Stosunek Zawadzkiego do problematyki gospodarczej.................................... 142 2.7. Polityka oświatowa wojewody............................................................................ 150 2.8. Stosunek Zawadzkiego do problematyki kulturalnej......................................... 156 3. W walce o „odniemczanie” i „repolonizację” województwa................................ 163 3.1. Polska polityka narodowościowa na Górnym Śląsku po 1945 roku.............. 163 3.2. Zawadzki a polscy Górnoślązacy - akcja rehabilitacyjna................................ 165 3.3 Stosunek Zawadzkiego do rodzimych mieszkańców Śląska Opolskiego - akcja weryfikacyjna............................................................................................. 182 3.4. Stosunek Zawadzkiego do ludności niemieckiej - akcja wysiedlenia Niemców............................................................................................. 198 3.5. Zawadzki a system obozowy działający na obszarze województwa śląskiego po II wojnie światowej............................................................................................216 3.6. Usuwanie pozostałości języka niemieckiego i kultury niemieckiej - polityka „repolonizacyjna” Zawadzkiego......................................................232 3.7. Zawadzki a problem repatriantów, przesiedleńców i reemigrantów............... 253 4. W Katowicach i w Warszawie. Udział Zawadzkiego w powojennym życiu politycznym.......................................................................................................263 4.1. Przywódca czy działacz partyjny w województwie śląskim?.......................... 263 4.2. Referendum i wybory do Sejmu Ustawodawczego...........................................272 4.3. Powrót w szeregi centralnych gremiów decyzyjnych....................................... 281 Zakończenie....................................................................................................................... 297 Wykaz źródeł i literatury................................................................................................. 303 Aneks.................................................................................................................................. 316 Wykaz skrótów AAN - Archiwum Akt Nowych AAwKat. - Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach AAZ - Akta Aleksandra Zawadzkiego ADO - Archiwum Diecezji Opolskiej AIPNwW-aw. - Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie AK - Armia Krajowa APKat. - Archiwum Państwowe w Katowicach APKat., OR - Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Raciborzu BP - Biuro Polityczne CBKP - Centralne Biuro Komunistów Polskich CKL - Centralny komitet Ludowy CWW - Centralny Wydział Wojskowy DVL - Deutsche Volksliste - Niemiecka Lista Narodowościowa DzU MAP - Dziennik Urzędowy Ministerstwa Administracji Publicznej DzU MZO - Dziennik Urzędowy Ministerstwa Ziem Odzyskanych DzU RP - Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej FOS - Fundusz Odbudowy Szkół GL - Gwardia Ludowa KC - Komitet Centralny KOPSOiW - Komitet Obywatelski Polaków Śląska Opolskiego i Wrocławskiego KPJ - Komunistyczna Partia Jugosławii KPP - Komunistyczna Partia Polski KPRP - Komunistyczna Partia Robotnicza Polski KPZU - Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy KRN - Krajowa Rada Narodowa KW - Komitet Wojewódzki KWK - Kopalnia Węgla Kamiennego KZMP - Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej MAP - Ministerstwo Administracji Publicznej MO - Milicja Obywatelska MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych MZO - Ministerstwo Ziem Odzyskanych NKWD - Narodnyj komissariat wnutrienich dieł - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych PKN - Polski Komitet Narodowy PKWN - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PKZ - Polski Komitet Zaolziański PSZ - Polskie Siły Zbrojne PPR - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza PPS - Polska Partia Socjalistyczna PRL - Polska Rzeczpospolita Ludowa PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe PSzP - Polski Sztab Partyzancki PUBP - Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego PUR - Państwowy Urząd Repatriacyjny PZPR - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza PZZ - Polski Związek Zachodni RP - Rzeczpospolita Polska SD - Stronnictwo Demokratyczne SDKPiL - Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy SL - Stronnictwo Ludowe SP - Stronnictwo Parcy St.P w Rac. - Starostwo Powiatowe w Raciborzu UBP - Urząd Bezpieczeństwa Publicznego UW - Urząd Wojewódzki UWŚ1. - Urząd Wojewódzki Śląski WKP(b) - Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) WP - Wojsko Polskie WRK - Wojewódzka Rada Kultury WRN - Wojewódzka Rada Narodowa WUBP - Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego ZMiMRN Rac - Zarząd Miejski i Miejska Rada Narodowa w Raciborzu ZMK - Związek Młodzieży Komunistycznej ZPP - Związek Patriotów Polskich ZPwN - Związek Polaków w Niemczech ZWM - Związek Walki Młodych ZWPŚ1. - Związek Weteranów Powstań Śląskich ZSRR - Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ' Wstęp Nawet czytelnik pobieżnie przeglądający opracowania poświęcone wydarzeniom zachodzącym na Górnym Śląsku w okresie, jaki nastał tuż po zakończeniu II wojny światowej natknie się na informacje o Aleksandrze Zawadzkim. Po dogłębnej lekturze dowie się, że to właśnie ten wysoki dygnitarz komunistyczny, sprawujący w latach 1945-1948 urząd wojewody śląskiego, nadzorował dokonujące się w tej części powojennej Polski przeobrażenia administracyjne, polityczne, gospodarcze i demograficzne. Chcąc poszerzyć wiedzę o całościowym wpływie Zawadzkiego na losy Górnego Śląska i jego mieszkańców, czytelnik ów napotka jednak pewną trudność, która wynikać będzie stąd, iż dostępne monografie w zasadzie ukazują jedynie poszczególne elementy prowadzonej przez niego względem tego regionu polityki. Bez większych przeszkód można bowiem zapoznać się z działaniami, które ten pierwszy komunistyczny wojewoda śląski podjął w celu etnicznego zunifikowania podległego sobie obszaru z resztą kraju1, czy też dowiedzieć się, jaką rolę odegrał w procesie * • 2 tworzenia powojennego systemu obozowego . Kłopotu nie sprawiłoby także dotarcie do publikacji opisujących zmiany administracyjne zachodzące za jego sprawą w obrębie powojennego województwa śląskiego3. Brakuje jednak opracowania kompleksowo, a zarazem obiektywnie systematyzującego wiedzę na temat pobytu Aleksandra Zawadzkiego na Górnym Śląsku, które jednocześnie dokładnie wyjaśniałoby, dlaczego w ogóle objął on tak mało prestiżowe - w porównaniu z dotychczas pełnionym funkcjami4 - stanowisko w administracji rządowej. Nie dziwi zatem, że niełatwo byłoby także potencjalnemu czytelnikowi dowiedzieć się, w jakim stopniu procesy zachodzące w Polsce po II wojnie światowej, wytyczne rządu, program Polskiej Partii Robotniczej (PPR), ideologia komunistyczna czy wcześniejsze doświadczenia samego Zawadzkiego warunkowały charakter podejmowanych przez niego działań. Osoby zainteresowane 1 B. Linek: Polityka antyniemiecka na Górnym Śląsku w latach 1945-1950. Opole 2000; Idem: „Odniemczanie” województwa śląskiego w latach 1945-1950. Opole 1997; P. Madajczyk: Przyłączenie Śląska Opolskiego do Polski 1945-1948. Warszawa 1996. 2 E. Nowak: Obozy na Śląsku opolskim w systemie powojennych obozów w Polsce (1945-1950). Historia i implikacje. Opole 2002; Idem: Rozrachunki z przeszłością. Śledztwa i procesy oraz inne następstwa funkcjonowania powojennych obozów na Górnym Śląsku. Opole 2012. 3 M. Fic: