Dariusz Magier SIEDLECKA KONTRREWOLUCJA OCZAMI KOMUNISTÓW Narodziny oporu społecznego w świetle teleksów Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Siedlcach z lat 1976-1981 (wybór źródeł) WSTĘP I OPRACOWANIE Dariusz Magier Siedlce 2021 Dariusz Magier SIEDLECKA KONTRREWOLUCJA OCZAMI KOMUNISTÓW Narodziny oporu społecznego w świetle teleksów Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Siedlcach z lat 1976-1981 (wybór źródeł) WSTĘP I OPRACOWANIE Dariusz Magier Siedlce 2021 Wstęp i opracowanie: dr hab. Dariusz Magier, prof. uczelni ORCID 0000-0001-9367-7448 Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Wydział Nauk Humanistycznych Archiwum Państwowe w Siedlcach Recenzenci: dr hab. Mirosław Szumiło dr hab. Eugeniusz Wilkowski Tłumaczenie streszczenia na jęz. angielski: Anna Orłowska Projekt graficzny: Przemysław Tytus Krupski Korekta: Grzegorz Welik © Copyright by Archiwum Państwowe w Siedlcach; Dariusz Magier, Siedlce 2021 © Copyright by Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach 2021 Wydawcy: FUNDACJA ROZWOJU BADAŃ REGIONALNYCH SIGILLUM ISBN 978-83-950869-4-6 ISBN 978-83-66541-58-0 ISBN 978-83-945696-6-2 Dofinansowano ze środków Miasta Siedlce Druk i oprawa: Kozak Druk, Siedlce SPIS TREŚCI Wstęp Po co jest ta książka? (Wprowadzenie) ....................................................... 9 Miejsce na ziemi ............................................................................................. 11 Komuniści ...................................................................................................... 15 Kontrrewolucja .............................................................................................. 33 Zasady edycji ................................................................................................. 39 Teksty źródłowe ............................................................................................. 43 Summary ............................................................................................................ 485 Bibliografia ....................................................................................................... 487 Skorowidz tematyczny ................................................................................. 493 Skorowidz osób .............................................................................................. 497 Skorowidz miejscowości ............................................................................. 505 Wykaz skrótów ................................................................................................ 511 WSTĘP Po co jest ta książka? (WPROWADZENIE) „Kontrrewolucja” nie pojawiła się w PRL spontanicznie. Została ofi- cjalnie zdiagnozowana i zaordynowana propagandowo 11 sierpnia 1981 r. w uchwale II Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Ro- botniczej. Organ partii komunistycznej stwierdzał, że zarówno ona sama, jak i „władza ludowa przeciwstawią się wszelkim antysocjalistycznym oraz kontr- rewolucyjnym zagrożeniom”1. Po dłuższym wahaniu było to przyjęcie optyki władz ZSRR, które już dwa miesiące wcześniej w liście Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego do KC PZPR ostrzegały przed narastającą w Polsce „wewnętrzną kontrrewolucją”2. Cóż, z daleka, jak wiado- mo, widać lepiej (zwłaszcza jak obraz się odpowiednio podrasuje3). Niemniej jednak stanowiło to nowy etap w stosunkach z opozycją, którą w tym okresie reprezentuje już przede wszystkim NSZZ „Solidarność”. Kontrrewolucyjność stanowiła bowiem najwyższej rangi zarzut wobec przeciwników komunistycz- nej władzy, powtarzany w prasie, w narracji wszystkich szczebli partii aż po wypowiedzi aktywu, które ponownie trafiają do relacji KW PZPR przekazy- wanych do warszawskiego centrum. „Reakcja” i „kontrrewolucja” królowa- ły odtąd w przekazach partyjno-państwowych przez całą jesień 1981 r. aż do pacyfikacji „karnawału Solidarności” przy użyciu formuły stanu wojennego. W tym czasie były już werbalnie łączone z powojenną „reakcją” i „kontrrewo- lucją”, czyli podziemiem antykomunistycznym i opozycją polityczną wobec „władzy ludowej”, zwłaszcza przez kombatantów walk „o wolność i demo- krację”, którzy żywiołowo domagali się podjęcia wobec nich analogicznych do ówczesnych sposobów postępowania. Siedlecka (tzw. demokratyczna) opozycja w PRL, a zwłaszcza okres „karnawału Solidarności”, posiada już swoją literaturę naukową4 oraz środo- 1 Uchwała II Plenum KC PZPR, „Nowe Drogi”, nr 9 (388)/1981, s. 42. 2 Zob. A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914–1993, t. 2, Warszawa 1995, s. 809. 3 Zob. teleks z 28.04.1981 r. 4 A. Andrzejewska, NSZZ „Solidarność” Region Mazowsze – Oddział w Siedlcach. Kalendarium i wy- bór dokumentów. Cz. 1: Od nadziei do interny, Siedlce 2015; W. Bobryk, Siedlecki Marzec ’86. Doku- 9 SIEDLECKA KONTRREWOLUCJA OCZAMI KOMUNISTÓW wisko, które zajmuje się jej badaniem, szczególnie w zakresie rozpracowania przez agenturę5. Autor niniejszej publikacji miał zatem możliwość wsparcia się nimi w prezentowaniu swojego materiału i niewątpliwie niezmiernie ułatwia- ją one jego zrozumienie. Po co zatem jest książka, którą Szanowny Czytelnik trzyma w rękach? Co wnosi do jego wiedzy o narodzinach i funkcjonowaniu opozycji w regionie siedleckim? Odpowiadając na te pytania, warto jeszcze raz przeczytać tytuł pracy i zwrócić uwagę, że proponuje ona odmienne — od tego, jaki prezentowała dotychczasowa literatura — spojrzenie na wydarzenia drugiej połowy lat 70. i początek 80. XX w. Podkreślone w tytule spojrzenie oczami komunistów wskazuje na rozmyślny zabieg, który w książce zaproponowano — próbę ukazania narodzin struktur opozycyjnych i masowego oporu wobec reżimu w województwie siedleckim oczami jego przedstawicieli. Szczegółowe, co- dzienne, a w okresie kryzysu politycznego, który rozpoczyna Sierpień `80, wielokrotne w ciągu jednego dnia, relacje składane przez regionalne centrum partii komunistycznej w Siedlcach do swej centrali w Warszawie na temat sytuacji panującej w województwie przez nie zarządzanym, stanowią dosko- nały pretekst do takiego zabiegu. Prezentowane teleksy są bowiem opisem rzeczywistości komunistycznego uniwersum, którego kośćcem jest struktu- ra wojewódzkiej organizacji PZPR, sporządzonym na podstawie informa- cji zebranych przez partyjny aparat, od partyjnego aktywu, przekazanych partyjnym językiem (tzw. nowomową) dla partyjnych przełożonych w KC. Oczywiście rodzi to konkretne konsekwencje w obrazowaniu siedleckich re- ment dotyczący sprawy operacyjno-śledczej o kryptonimie „Malarz”, „Prace Archiwalno-Konserwator- skie”, nr 21, 2018, s. 245–257; R. Głowacki, „Nie-Rzeczywistość”. Strajkowy Biuletyn Informacyjny (18 listopada — 11 grudnia 1981 roku) jako źródło do badań aktywności siedleckich studentów, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 16, 2018, nr 2, s. 529–562; R. Głowacki, Siedleccy studenci w pogoni za wolnością, Siedlce 2020; „Jeszcze zwyciężymy”. 35-lecie strajku studenckiego w Wyższej Szkole Rolniczo- -Pedagogicznej w Siedlcach, red. J. Cabaj, J. I. Cabaj, R. Głowacki, Siedlce 2016; K. Jastrzębska, Akta Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych „Solidarność” — dar Krzysztofa Tchórzewskiego dla Archiwum Państwowego w Siedl- cach, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie”, z. 15, 2006, s. 217–270; K. Jastrzębska, Kształtowanie struktury organizacyjnej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” w Siedlcach w latach 1980–1981, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie”, z. 17, 2010, s. 107–136; K. Jastrzębska, Region czy makroregion? Kształtowanie struktury organizacyjnej NSZZ „Solidarność” w Siedlcach w la- tach 1980–1981, [w:] Tam też była „Solidarność”. Małe ośrodki ruchu związkowego i ich rola w latach 1980–1990, red. A. Pyżewska i M. Zwolski, Białystok 2012, s. 65–75; T. Kozłowski, Powstanie NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność” 1980–1981, [w:] „Solidarność” Rolników, red. A. Kaczorow- ski, Warszawa 2010, s. 33–109; T. Olko, Leksykon siedleckiej opozycji niepodległościowej ze szczególnym uwzględnieniem „Solidarności”, Siedlce 2010. Uznawana za podstawową pracę o „Solidarności” w regionie: W. Domagalski, NSZZ „Solidarność” Region Mazowsze, [w:] NSZZ Solidarność 1980- 1989, t. 5, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010, s. 249-292, niestety informacji o siedlec- kich strukturach nie zawiera. 5 Mam tu na myśli grupę osób skupionych wokół Leszka Andrzejewskiego oraz portalu inter- netowego https://andrzejewski.siedlce.pl/ (dostęp: 17.08.2020). 10 WSTĘP aliów, rzadko brane pod uwagę w opracowaniach historycznych, takie jak: hierarchia ważności zjawisk społecznych, politycznych, gospodarczych czy kulturalnych, sposób oglądu rzeczywistości, ujawniający nierzadko świato- pogląd i moralność komunistów, zaś w zakresie zjawiska narodzin struktur opozycyjnych, a potem NSZZ „Solidarność” i NSZZ Rolników Indywidual- nych i ich konsekwencji, zupełnie inne spojrzenie na te wydarzenia. Pozwala to nierzadko na zrozumienie działań podejmowanych przez poszczególne struktury władzy terenowej oraz tłumaczy stosunek przedstawicieli partyj- no-państwowej elity do poszczególnych wydarzeń i podmiotów związanych z opozycją. Zabieg opierający się na umożliwieniu regionalnym przedstawicie- lom dyktatury komunistycznej „mówienia własnym głosem” o ważnych wy- darzeniach mających miejsce na terenie swojego oddziaływania ułatwia Czy- telnikowi również konfrontowanie informacji z innymi źródłami, czyli daje mu możliwość amatorskiego wykorzystania podstawy rzemiosła historycz- nego kryjącego się