Geologie van de St. Pietersberg bij Maastricht W.M. Felder en P.W. Bosch Ontstaan van de St. Pietersberg steeds dieper in te snijden, waardoor geleden bereikte de Maas haar meest het dal van de Oost-Maas ontstond. westelijke positie en stroomde vanaf Gedurende het Laat-Mioceen werd de Meer dan 1 miljoen jaar zou de Maas Luik direct naar het noorden in de bodem van Zuid-Limburg geleidelijk deze loop volgen. Nieuwe veranderin• richting van Maastricht. Vanaf hier boven de zeespiegel opgeheven. Dit gen in de opheffing van het gebied, verbreedde het dal zich in westelijke was een gevolg van het opwelven van bewegingen langs tektonische breu• en oostelijke richting (zie artikel van de Ardennen. Het drooggevallen ken en mogelijk ook erosie waren er RW. Bosch, elders in dit nummer). gebied werd opgenomen in het de oorzaak van dat de Maas tussen Over het Kempisch Plateau stroomde stroomgebied van de Maas. Eijsden en Margraten door de noorde• de Maas verder in de richting van Aanvankelijk zocht de Maas de kort• lijke dalwand brak: de West-Maas was Brabant op weg naar de Noordzee. ste en gemakkelijkste loop naar de geboren. Nu zou de Maas vanuit het Rijn en stroomde vanaf Luik in een Luikse gebied in de richting Eijsden, Nadat de Maas in dit brede dal de betrekkelijk breed stroomgebied in de Margraten, Hoensbroek verder naar Afzettingen van St. Pietersberg had richting van de Voerstreek, Epen, het noordoosten weer in de Rijndal• achtergelaten, stopte ook de verplaat• Vijlen, Orsbach en Kerkrade- slenk uitmonden. Door de aanhou• sing naar het westen. Het gebied Nieuwenhagen, om na het passeren dende sterkere opwelving van de werd nog wel opgeheven, maar kan• van de Feldbiss in de Rijndalslenk uit bodem in het zuidoostelijk deel van telde niet meer naar het westen. De te monden in de Rijn. Deze weg zou Zuid-Limburg verplaatste de Maas Maas werd gedwongen om zich op de Maas blijven volgen tot in het zich steeds verder westwaarts, met dezelfde plaats steeds dieper in de Vroeg-Pleistoceen. Toen dwongen een draaipunt dat even ten noorden bodem in te graven. Het eens zo bodembewegingen de Maas zich van Luik lag. Ongeveer 700.000 jaar brede dal van de Maas werd steeds Afb. 1: Noord-zuid doorsnede door de St. Pietersberg bij Maastricht op de plaats van de groeve ENCI. Grondboor & Hamer nr. 3 1998 53 smaller en dieper. Het oorspronkelijke terrassenlandschap werd omgevormd tot een heuvellandschap. Tussen het dal van de Maas en haar zijrivier de Jeker ontstond een smalle heuvelrug met aan weerszijden steile dalhellin• gen: de St. Pietersberg. De eerste mensen die door deze streek trokken hebben mogelijk nog beschutting gezocht onder overhangende delen van deze rotswanden en vertoefd op de top van de 60 m hoge heuvelrug boven het Maasdal. In het Pleistoceen werden vooral aan de voet van de hellingen dikke lagen puin en löss afgezet. Aan de noord• rand van de St. Pietersberg bedraagt de lössdikte plaatselijk meer dan 10 m. Op de top bedroeg de lössdikte maximaal 5 tot 7 m. Op veel plaatsen is later weer een groot deel van deze löss verdwenen. Zo werd de St. Pietersberg gevormd, die door de eeuwen heen zowel van• wege zijn landschappelijke waarde als zijn strategische betekenis talloze mensen heeft aangetrokken (Van Schaïk, 1938 en 1983). De ondergrond van de St. Pietersberg Tijdens de insnijding van de Maas en de Jeker werden in de dalhellingen eerst de oudere afzettingen van de Maas blootgelegd, vervolgens onge• veer 5 m zwak kleihoudend zand, behorende tot de Afzettingen van Klimmen uit de Formatie van Tongeren (Vroeg-Oligoceen) en ten• slotte een groot deel van de afzettin• gen uit het Laat-Krijt. In het Belgische deel van de St. Pietersberg is zelfs de onderliggende Formatie van Vaals ontsloten, die op de grens tussen België en Nederland zo'n 95 m onder het huidige Maasdal ligt. Op het meest noordelijke punt van de St. Pietersberg is vrijwel het gehele pakket kalkstenen uit het Laat- Krijt aanwezig, alleen aan de top ont• breken enkele meters van de Kalksteen van Meerssen. Onder de afzettingen uit het Laat-Krijt volgen, in het Nederlandse deel van de St. Pietersberg, gesteenten behorende tot het Vroeg-Carboon. Deze gesteenten zijn alleen bekend uit boringen in en rond de St. Pietersberg. Het betreft verkiezelde kalkstenen en kalkstenen uit het Viséen, het hoogste deel van het Dinantien (Vroeg-Carboon). Over Afb. 2: Profiel door de St. Pietersberg bij Maastricht samengesteld de dikte en structuur van dit gesteen- aan de hand van opmetingen in de groeve ENCI en een in de groeve tenpakket is weinig bekend (Bless et uitgevoerde boring. al., 1981). Het totale pakket is min- 54 Grondboor & Hamer nr. 3 1998 3: Schematisch profiel door de groeve ENCI (bijgewerkt tot mei 1998). Grondboor & Hamer nr. 3 1998 55 WM Felderen HJ. Albers, 1979 Oost West gen ijzigd:WM. Felder, 1995 <5 £ vand e Maas £ o Horizont van Lutterade Kalksteen van Geleen Vc R E V nonzont van laeieon . Kalksteen van Bunde Vb Xlw Q Horizont van Bunde MH FORM HOUTH Kalksteen van Geulhem Va P Horizont v. Vroonhoven . .. n Kalksteen van Meerssen IVf Xw N M T Hnn>ont v^n faster Bove Kalksteen van Nekum IVe IXw Mc K RICH 1 Kalksteen van Emael IVd AAS Horizont van Romontbos 1 Kalksteen van Schiepersberg IVc < Vlllw c Hor. v. Schiepersberg Mb j > O Kalksteen van Gronsveld IVb l_J mmm m*m% k\ • M» a M mm Honzont van St. rieter n 2 Kalksteen van Valkenburg IVa Ma H<wnnt v. 1 ichtenberg Kalksteen van Lanaye lllg Vllw Cr4 F I Kalksteen van Lixhe 3 11 If nonzont van Niveiie Vlw Horizont van Boirs GULPE Kalksteen van Lixhe 2 Cr3c N llle Vw E UJ I nor. v. naienriDaye i VA Kalksteen van Lixhe 1 E Hid IVw Cr3v H Horizont van Wahlwiller " D Kalksteen van Vijlen file w RMA "' Hor v. Bovonstft Bosch Cr3b ^ 2 r Kalksteen van Beutenaken nib B •nde Honzont van Slenatan O Kalksteen van Zeven Wegen Ilia l,w A Cr3a riorizoni v. zeven wegen Zand van Benzenrade ng LJ/Nri*7^nt \i Dan7onrQrlQ S n nonzoni v. Dönzönraoe Zand van Terstraten llf AAL iove V m Zand van Beusdal Horizont van Terstraten N lie lw fA Horizont van Beusdal LU Zand van Vaalsbroek lid h- Cr2 A' Hnri7ftn1 i\Jl l£m\Jl 1t1 vaVCInI 1 VVvlUOMOX/AITIAIIII M k_ Zand van Gemmenich lie Horizont v GemnriAnioh "O 1 IUI t£m\Jl 1I V. vlwl 1II1 Iwl llwl 1 FORI c Zand van Cottessen lib O Mori7ont van fVittoQQAn nui ii veil i vsuuooooi 1 Zand van Raren Ma Horizont van Raren Zand van Hauset Ic E N CQ Horizont van Flög Zand van Aken lb CM AKE Hor v Schamoelheide N FORMATI VA O Klei van Hergenrath la Horizont v. Hergenrath Afb. 4: Lithostratigrafische indeling van het Boven-Krijt en de Dano-Montien-kalksteen in Zuid-Limburg en het aangrenzend gebied. 56 Grondboor & Hamer nr. 3 1998 Afb. 5: Lithologisch profiel van de Kalksteen van Vijlen Afb. 6: Lithologisch profiel van de Kalksteen van Lixhe 1 in de groeve ENCI. in de groeve ENCI. stens 400 m dik. Opvallend is dat de Formatie van Aken (I) Pietersberg en omgeving alleen het dikte van de verkiezelde kalksteen In één boring in de groeve ENCI is ca. onderste deel van de Formatie van zeer variabel is. Bij Heugem bedraagt 1 m zand en klei doorboord, behoren• Vaals aanwezig is. In het meest noor• de dikte ca. 186 m, nabij de voormali• de tot de Formatie van Aken. In alle delijke deel van de groeve zijn in een ge Tregabron aan de Kastanjelaan in andere boringen ontbreekt deze for• boring enkele meters van het middel• Maastricht ca. 134 m en bij grenspaal matie. Ook in de omgeving van de St. ste deel van de formatie aangetroffen. 49 aan de voet van de St. Pietersberg Pietersberg worden in boringen slechts 2,75 m. Daaronder bevinden slechts zeer sporadisch gesteenten uit Formatie van Gulpen (III) zich op onbekende diepte vervolgens deze formatie aangetroffen. De afzet• De Formatie van Gulpen is in 7 litho- zandstenen, schalies en kalkstenen uit tingen zijn tijdens de transgressie die stratigrafische eenheden te verdelen het Famennien (Laat-Devoon). leidde tot de vorming van de (afb. 4). Deze eenheden bestaan uit Formatie van Vaals voor het grootste min of meer zuivere kalksteen en mer- Afzettingen uit het Laat-Krijt deel door erosie verdwenen. gelige kalksteen, wel of niet met vuur• steen. Uit al deze eenheden komen in In afb. 1 en 2 is een compleet over• Formatie van Vaals (II) de St. Pietersberg afzettingen voor zicht gegeven van de in de St. Pieters• Op de meeste plaatsen volgt direct op met een gezamenlijke dikte van ca. berg aanwezige afzettingen uit het de verkiezelde kalkstenen uit het 100 m. In de groeve ENCI zijn van Laat-Krijt. Uit beide afbeeldingen blijkt Vroeg-Carboon de Formatie van Vaals beneden naar boven aangetroffen: het dat in de groeve ENCI alleen het (afb. 1 en 2). De dikte varieert van 28 bovenste deel van de Kalksteen van bovenste deel van de Formatie van tot 34 m en de formatie bestaat voor Vijlen, de Kalksteen van Lixhe 1, 2 en Gulpen en het gehele pakket van de het grootste deel uit zgn. 'smectiet', 3 en de Kalksteen van Lanaye. De Formatie van Maastricht is ontsloten. een mengsel van kwartssilt, zeer fijn• Kalksteen van Zeven Wegen, de Niet ontsloten zijn de afzettingen korrelig kwartszand, het kleimineraal Kalksteen van Beutenaken en het behorende tot de Formatie van Aken smectiet, kalk en het kleimineraal onderste deel van de Kalksteen van en de Formatie van Vaals.