T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ AHMET HAMDİ TANPINAR’IN ESERLERİNDE GEÇEN EDEBİYAT TERİMLERİ VE KAVRAMLARI Megumi Machi 2501040699 Tez Danışmanı Prof. Dr. Kâzım YETİŞ İSTANBUL 2008 ii AHMET HAMDİ TANPINAR’IN ESERLERİNDE GEÇEN EDEBİYAT TERİMLERİ VE KAVRAMLARI Megumi MACHİ ÖZ Bu çalışmada Ahmet Hamdi Tanpınar’ın eserlerinde geçen edebiyat terimleri ve kavramları ele alınmıştır. Konu, bu yazarın bütün eserlerinde geçen edebî terimlerin tespiti ve sözlüğün hazırlanmasıdır. Taradığımız edebî terimleri yazarın hangi eserlerinde nasıl kullandığını tespit etmek için eserin adı ve sayfa numaraları ile beraber bir veya duruma göre iki örnek alındı ve kullanılan diğer yerleri, sayfa numaraları eklendi. Bu çerçevede, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın bütün eserlerini inceleyerek, Türk edebiyatının, özellikle edebiyat tarihi, edebî tenkit, roman, deneme ve şiir gibi edebî türün her alanında eser kaleme alan yazarın, edebiyat terimlerini nasıl kullandığını örneklerle ortaya çıkarılmıştır. ABSTRACT This study focuses on the literary terms and expressions used in the works of Ahmet Hamdi Tanpınar. The main subject is to determine the literary terms and to prepare a vocabulary. In order to introduce the utilization of the literary terms by the author, these terms, cited with the source of the literary work and the related page numbers, are sampled – for multiple times according to circumstances. In this context, all of the literary works of Ahmet Hamdi Tanpınar, who had managed to create works of art in multiple fields of Turkish Literature, such as history of literature, literary critic, novel writing, essay and poem writing, is analyzed and his utilization of literary terms is introduced by examples. iii ÖNSÖZ Ahmet Hamdi Tanpınar, Türk edebiyatının önemli şahsiyetlerinden biridir. Edebiyat tarihçisi, münekkidi, romancı, hikâyeci, deneme ve tiyatro yazarı ve şair kimliğine sahip olan yazar, tabiî olarak hemen hemen bütün eserlerinde edebiyat ile ilgili terimler ve kavramları kullanmıştır. Biz, yazarın eserlerinde kullandığı edebî terimleri ve kavramları tespit etmeye çalıştık. Bu çalışma, esas itibarıyla, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın eserlerinde, edebiyatla ilgili terim ve kavramlarını hangi eserlerinde nasıl kullandığını tespit etmeye ve sözlük hazırlamaya dayanmaktadır. Tezimiz sekiz bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümümüzde genel olarak edebiyat terimleri ele alınmıştır. İkinci bölümde halk edebiyatı terimleri, üçüncü bölümde edebî devirler, akımlar, dördüncü bölümde şiir terimleri, beşinci bölümde roman terimleri, altıncı bölümde nesir terimleri, yedinci bölümde tiyatro ve sinema terimleri olarak yazarın bütün eserlerinde bulunan edebiyat terimlerini değerlendirdik. Sekizinci bölümde ise Ahmet Hamdi Tanpınar’ın edebî sanatlara bakışı ve onları kullanış sıklığı başlığı altında değerlendirme yaptık. Burada terimlerin ayrılmasında bazı tereddütler yaşadık. Birinci bölümde genel anlamdaki terimleri söz konusu ettik. Halk edebiyatı daha özel bir alan idi. Edebî devirler ve akımlarla şiiri, romanı da içine alan ama başlı başına alınması anlamayı kolaylaştıran bir tasniftir. Esasen ilim tasniftir. Bizim bu tasniften maksadımız da anlamayı kolaylaştırmaktır. Şiir ve nesir terimleri elbette kolay anlaşılan bir gruplandırmadır. Romana özel bölüm açmamız bu konudaki kavram ve terimlerin bolluğudur. Üstelik romanın artık bütünüyle edebiyat demek gibi bir anlayışa doğru gidilmektedir. Tiyatro ve sinema terimlerine de ayrıca yer vermek istedik. Çıkardığımız her edebî terimin anlamını vererek o terimle ilgili en az birer örnek gösterdik. Ve o terimin geçtiği eserin adı ve sayfa numaralarını neşir iv tarihlerine göre kaydettik. Eser adlarını kısaltma şeklinde gösterdik. Kısaltmalarımız ve taradığımız eserleri ayrıca kısaltma listesinde sıraladık. Örneklerin seçiminde izlediğimiz yol, örnekler arasından en güzel kullanılmış olanı bulup ortaya çıkarmaktır. Bir terimden bir tane örnek bulduğumuzda tabiatıyla onu aldık. Çalışma sırasında en belirgin sıkıntı, bazı kelimelerin edebiyat terimi olup olmadıkları konusunda yaşanmıştır. Kullanılma alanı çok geniş olan “sanat” ya da “şaheser” gibi kelimeleri, edebiyatla alâkalı olarak kullanıldığı takdirde buraya aldık. Çalışmamız, bu sekiz bölümün ardından, elde edilen bilgilerin ve yapılan tespitlerin değerlendirildiği “Sonuç” bölümü, “Kaynakça” ve “Terim – Kavramlar Dizini” kısmı ile sonuçlanmaktadır. Çalışmanın tüm aşamalarında bilgisi ve hoşgörüsü ile desteğini hiçbir zaman esirgemeyen danışman hocam, Prof. Dr. Kâzım Yetiş’e; terimlere anlam verme aşamasında bana yardım eden arkadaşım Seçil Topak’a buradan teşekkür diyorum. Megumi MACHİ 2008 v İÇİNDEKİLER ÖZ (ABSTRACT) ............................................................................... iii ÖNSÖZ ............................................................................................... iv İÇİNDEKİLER ................................................................................... vi KISALTMALAR ................................................................................ vii GİRİŞ .................................................................................................. 1 I. BÖLÜM: EDEBİYAT TERİMLERİ .............................................. 3 II. BÖLÜM: HALK EDEBİYATI TERİMLERİ ............................... 63 III. BÖLÜM: EDEBÎ DEVİRLER, AKIMLAR ................................ 78 IV. BÖLÜM: ŞİİR TERİMLERİ ....................................................... 94 V. BÖLÜM: ROMAN TERİMLERİ ..................................................137 VI. BÖLÜM: NESİR TERİMLERİ ....................................................150 VII. BÖLÜM: TİYATRO VE SİNEMA TERİMLERİ...................... 160 VIII. BÖLÜM: AHMET HAMDİ TANPINAR’IN EDEBÎ SANATLARA BAKIŞI VE ONLARI KULLANIŞ SIKLIĞI............ 175 SONUÇ .............................................................................................. 180 KAYNAKÇA ..................................................................................... 183 TERİM - KAVRAMLAR DİZİNİ...................................................... 185 vi KISALTMALAR ADŞS Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü a.g.e Adı Geçen Eser ATDETS Ansiklopedik Türk Dili ve Edebiyatı Terimleri Sözlüğü bk. Bakınız bs. Baskı BŞ Beş Şehir c. Cilt DLT Dictionary of Literary Terms & Literary Theory DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ED Edebiyat Dersleri EÜM Edebiyat Üzerine Makaleler FONO Fono Fransızca Büyük Sözlük Hi Hikâyeler Hu Huzur MB Mahur Beste MBTS Misalli Büyük Türkçe Sözlük MS Mücevherlerin Sırrı OATET XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi OT Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat RS Roman Sanatı 1 s. Sayfa SAE Saatleri Ayarlama Enstitüsü SD Sahnenin Dışındakiler Ş Bütün Şiirleri TB Tanpınar’la Başbaşa TDEA Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi TDK Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük THES Türk Halk Edebiyatı Sözlüğü TM Tanpınar’ın Mektupları YK Yahya Kemal YG Yaşadığım Gibi vii GİRİŞ Edebiyat, duygu, düşünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlık ve estetik zevk uyandıracak şekilde sözle ifade edilmesi sanatıdır.1Edebiyatın diğer manası ise teorik meseleleri ele alan bilim alanıdır. Terim kelimesi “ilim ve sanat kollarında kullanılan, bunların müfredatına ve disiplinine tabi bulunan ve belirli bir kavramın, nesnenin, olayın veya durumun karşılığı”2 olarak tanımlanabilir. O halde edebiyat terimlerine edebiyat sahasında sınırlı şekilde kullanılan kelimeler denebilir. Türk edebiyatı, başlangıçtan günümüze çeşitli devrelerden geçmiş, birçok alanda diğer ülkelerin dil ve edebiyatları ile yakın ilişkide bulunmuştur. Bu süreçte çok sayıda kelime ve kavram (türler, devirler, akımlar, ...) ortaya çıkmıştır. İslamiyeti kabulünden sonra Arap ve İran tesirinde kalmış, aruz vezni başta olmak üzere şiir şekilleri ve şiir sanatları da Türk edebiyatına girmiştir. Bunları ifade etmek için terimlerin çoğu tabiatıyla Arapça’dan alınmıştır. İslâm medeniyeti içinde bulunması, Arapça’nın ilim dili olması bu sonucu doğurmuştur. Arapça’nın uzun yıllar hâkimiyetini sürdürmesi yüzünden, terimler “edebiyat” kelimesinde görüldüğü gibi Arapça kaidelere göre yapılmıştır. Batı medeniyeti çerçevesine girmesinin hızlandığı Tanzimat döneminden itibaren Avrupa ülkelerinden, özellikle Fransız edebiyatının tesiriyle Türk edebiyatına yeni kavramlar, yeni edebi türler ve yeni sanat akımları girmiş ve yeni terimlere ihtiyaç duyulmuştur. Türkçülük ve Türkçecilik cereyanının doğuşu ile bunu takip eden yıllarda dilin sadeleşmesi yanında terimlerinde Türkçeleştirilmesi yoluna gidilmiştir. 1 “Edebiyat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı, 1994, c.10, s.395 2 “Terim”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul, Dergah Yayınları, 1998, c.8, s.322 1 Ahmet Hamdi Tanpınar, Türk edebiyatında önemli şahsiyetlerin arasındadır. Onun yetiştiği ve eserlerini verdiği dönemler düşünüldüğünde önemi daha da artacaktır: Eski ile yeninin arasında kalarak “Mazi daima mevcuttur. Kendimiz olarak yaşayabilmek için, onunla her an hesaplaşmaya ve anlaşmaya mecburuz.”3 diyen yazarın üslubuna da bu fikri yansımıştır. Edebiyat terimi açısından baktığımızda da bu durum özellikle XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi ve diğer edebiyat ile ilgili makaleleri için geçerlidir. Tanpınar eski şiirin etkisini hocasından aldığını şöyle anlatmaktadır: “Yahya Kemal’in derslerinden ayrıca eski şiirlerin lezzetini tattım. (...) Yahya Kemal’in üzerimdeki asıl tesiri şiirlerindeki mükemmeliyet fikri ile dil güzelliğidir.”4 Ayrıca Tanpınar kendisinde asıl tesirin