ดื �าจ น้ มง ระ าป น ัฒ ะพ แล จิ ยั กว นั ส้า ดื �าจ น้ มง ระ าป น ัฒ ะพ แล จิ ยั กว นั ส้า ดื �าจ น้ มง ระ าป น ัฒ ะพ แล จิ ยั กว นั ส้า ดื �าจ น้ มง ระ าป น ัฒ ะพ แล จิ ยั กว นั ส้า ดื �าจ น้ มง ระ าป น ัฒ ะพ แล จิ ยั กว นั ส้า การเดินทางของปลาผ่านบันไดปลาฝายร้อยเอ็ด จังหวัดร้อยเอ็ด จามิกร พิลาศเอมอร ศูนย์วิจัยและพัฒนาประมงนําจืดร้อยเอ็ด หมู ่ ๔ ต.นิเวศน์ อ.ธวัชบุรี จ.ร้อยเอ็ด ๔๕๑๗๐ วชิระ กว้างขวาง ศูนย์วิจัยและพัฒนาประมงนําจืดอุบลราชธานี อ.เมือง จ.อุบลราชธานี ๓๔๐๐๐ เบญจมาศ มุสิแก้ว ดื ศูนย์วิจัยและพัฒนาประมงนําจืดขอนแก่น อ.เมือง จ.ขอนแก่น ๔๐๐๐๐ จ ้�า บทคัดย่อ น ง การศึกษาการเดินทางของปลาผา่ นบันไดปลาฝายร้อยเอ็ด จังหวัดร้อยเอ็ดม ตลอดฤดูกาลเก็บกกนํั า ของฝาย ระหวางเดือนธันวาคม่ 2547 ถึงเดือนเมษายน 2548 เพื.อศึกษาชนิดปริมาณปลาในรอบวันของการระ เดินทาง ความสัมพันธ์ของการเดินทางต่อช่วงเวลาข้างขึนข้างแรม ปปริมาณผลจับปลาต่อหน่วยลงแรงประมง ของเครื.องมือข่ายบริเวณเหนือฝายและท้ายฝาย ข้อมูลที.ได้นํามาวิเคราะห์โดยการหาคา ่าความถี. ความสัมพันธ์ เป็นคาเฉลี.ยและค่ าร้อยละ่ น ผลการศึกษาพบวา่ ปลาสามารถเดินทางผานบันได่ ปลารวมทังสิน 24 ชนิด จาก 2 วงศ์ ได้แก่ Cyprinidae Cobitidae วงศ์ปลาตะเพียน ( ) จํานวน 21 ชนิด และวงศ์ปลาหมูัฒ ( ) จํานวน 3 ชนิด ปลาชนิดเด่น Henicorhynchus siamensis ที.เดินทางผ่านบันไดปลาได้เป็นจํานวนมากพ 4 ชนิด คือ ปลาสร้อยขาว( ) Crossocheilus reticulatus Botia ร้อยละ 61.35 รองลงมาได้แก่ ปลาจิงจอก ะ( ) ร้อยละ 9.88 ปลาหมูข้างลาย ( helodes ล Acantopsis choirorhynchos ) ร้อยละ 6.21 และปลารากกล้วย ( ) ร้อยละ 5.33 มีปลา 3 ชนิดที.เดิน แ Barbodes altus ทางผานบันไดปลา่ ในช่วงเวลากลางคืนทัยั งหมด คือ ปลาตะเพียนทอง ( ) ปลาสร้อยนกเขา Osteochilus hasselti Osteochilus lini ( จิ) และปลาหน้าหมอง ( ) และพบปลา 4 ชนิดที.เดินทางเฉพาะในเวลา Rasbora dusonensis Parachela oxygastroides กลางวัน คือ ปลาซิวควายว ( ) ปลาแปบ (1) ( ) ปลากระแห Barbodes schwanefeldiัก Osteochilus melanopleurus ( น ) และปลาพรมหัวเหม็น ( ) ช่วงเวลาข้างขึนมีปลา เดินทางผ้าานบันไดปลาร้อยละ่ 98.45 มากกวาข้างแรมที.มีเพียงร้อยละ่ 1.55 ค่าเฉลี.ยปริมาณผลจับปลาต่อหน่วยลง แรงประมงส ในบริเวณท้ายฝายมีค่า 22.70 กรัมต่อพืนที.ข่าย 100 ตารางเมตรต่อชัวโมง. ซึ.งสูงกวาในบริเวณเหนือ่ ฝายที.มีคา่ 13.72 กรัมตอพื่ นที.ขาย่ 100 ตารางเมตรตอชั่ วโมง. คําสําคัญ : ฝายร้อยเอ็ด บันไดปลา การเดินทางของปลา 2 MIGRATION OF FISH THROUGH FISH PASSWAY AT ROI ET DAM Chamikorn Pilasemorn Roi Et Inland Fisheries Research and Development Center, Roi Et Province 45170, Thailand Wachira Kwangkhwang Ubolratchathani Inland Fisheries Research and Development Center, Ubolratchathani Province 32000, Thailand Benjamas Musikaew ดื Khon Kaen Inland Fisheries Research and Development Center, จ Khon Kaen Province 40000, Thailand ้�า น ABSTRACT ง ม A study on migration of fish through fish passwayะ was conducted during December 2004 to April 2005 at Roi Et dam. Detailed dataร was collected on fish species, number of migrated fish, migration time of day, relationาป of migration and full moon cycle period, catch per unit effort of gill net. น The result showed that 24 species could migrate through the fish passway. Twenty one species were Cyprinidae and otherัฒ three species were Cobitidae. Four dominant species migrated to the fish ladder wereพ Henicorhynchus siamensis 61.35 %, Crossocheilus reticulatus 9.88 %, Botia helodes 6.21ะ % and Acantopsis choirorhynchos 5.33 %. Barbodes altus, Osteochilus hasselti,and Osteochilusล lini were only 3 species that migrated in night time. Day time migrated fish wasแ found 4 species, Rasbora dusonensis, Parachela oxygastroides, Barbodes schwanefeldiจิ ยั and Osteochilus melanopleurus. 98.45 % of fish migrated in fullmoon period and only ว1.55 % migrated in dark period. CPUE at lower area of the dam was 22.70 gram/100 m2ัก/hour, and CPUE at higher dam area was 13.72 gram/100 m2/hour. น Key ้าwords : Roi Et dam, Fish passway, Fish migration. ส 3 คํานํา การใช้ประโยชน์จากแหล่งนําธรรมชาติในปัจจุบัน ได้กาหนดให้มีการใช้ประโยชน์หลายๆํ ด้าน ไปพร้อมกนั ทังเพื.อการอุปโภค บริโภค เกษตรกรรม อุตสาหกรรม การทองเที.ยวและแหล่ ่งพลังงาน การสร้างเขื.อน ฝาย ประตูนํา และโรงไฟฟ้าพลังนําเป็นสิ.งที.จําเป็นอยางยิ่ .งในการพัฒนาประเทศ แต่การก่อสร้างดังกล่าวทําให้ เกิดการเปลี.ยนแปลงขวางกนทิศทางการไหลของมวลนํั าธรรมชาติซึ.งส่งผลกระทบโดยตรงต่อสัตว์นํา ที.เดินทางเพื.อเสาะแสวงหาอาหารและอพยพย้ายถิ.นตามวงจรชีวิต เป็นสาเหตุให้ปลาและสัตว์นําบางชนิด ไม่สามารถเดินทางไปผสมพันธุ์วางไข่และหาแหล่งอาหารที.อุดมสมบูรณ์ได้เหมือนในอดีต จส่ดืงผลให้ เกิดการเปลี.ยนแปลงโครงสร้างของประชากร การแพร่กระจายและความหลากหลายทางชีวภาพของสัตว์นํ้�า าลดลง ฝายร้อยเอ็ดเป็นอีกโครงการหนึ.งที.สร้างเพื.อกกเกั ็บนําไว้ใช้ในการเกษตรและอุปโภคบริโภคน ช่วงขาดแคลนนําภายใต้การดูแลของกรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ตังงอยูห่ ่างจากอําเภอเมือง ร้อยเอ็ด เป็นระยะทางประมาณ 25 กิโลเมตร กนแมั ่นําชีที.บริเวณบ้านดอนวิเวก ตําบลพระธาตุม ก.ิงอําเภอเชียงขวัญ จังหวัดร้อยเอ็ด (รูปที. 1) ลักษณะฝายเป็นแบบใช้บานประตูบังคับนําแบบเหล็กโค้งะ 6 บาน กว้างช่องละ 12.5 เมตร เกบก็ กนํั าได้สูง 6 เมตร จากระดับพืนท้องแมนํ่ า (124 เมตร รทก.) มีช่องบันไดปลาขนาดกว้างร 4 เมตร (รูปที. 2) fish way fish ladder ป บันไดปลา ( หรือ ) เป็นอุปกรณ์อยา างหนึ.งที.สร้างขึ่ นมา เพื.อช่วยให้สัตว์นํา อาทิ กุง้ ปู ปลา สามารถเดินทางผานโตรกผา่ นําตกที.สูงชันและเขื.อนที.สร้างขึน นในแมนํ่ าลําคลองไปได้ บันไดปลา เป็นทางเลือกทางหนึ.งที.ช่วยลดผลกระทบที.จะเกัฒิดต่อสัตว์นําที.เคยอาศัยอย่างเสรีและเดินทางขึนล่องตาม วัฏจักรในรอบปี ในประเทศไทยมีการสร้างบันไดปลาพ เช่น บึงบรเพ็ด จังหวัดนครสวรรค์ หนองหาร จังหวัด สกลนคร กว๊านพะเยา จังหวัดพะเยา เขื.อนเพชระ จังหวัดเพชรบุรี เขื.อนพระรามหก จังหวัดพระนครศรีอยุธยา และเขื.อนปากมูล จังหวัดอุบลราชธานีล (เสน่ห์, 2521) การศึกษาการเดินทางของปลาผแ านบันไดปลาฝายร้อยเอ็ด่ เพื.อต้องการทราบข้อมูลการเดินทาง ของปลาผานบันไดปลา่ ทังชนิดยั ปริมาณ ช่วงเวลาในรอบวัน และความสัมพันธ์ของการเดินทางของปลาต่อ ช่วงเวลาข้างขึนข้างแรมรวมทัวจิ งศึกษาปัจจัยทางเคมีและกายภาพของแมนํ่ า โดยดําเนินการตลอดฤดูกกเกั ็บนํา ของฝายร้อยเอ็ดัก ซึ.งข้อมูลที.ได้จะสามารถนํามาใช้ในการบริหารจัดการบันไดปลาของฝายร้อยเอ็ด และ ประกอบการพิจารณาเพื.อตัดสินใจในการบริหารจัดการการใช้ประโยชน์จากแหลน ่งนําธรรมชาติอื.นๆ ที. จําเป็นต้องสร้างเขื.อน้า หรือฝายตอไป่ ส 4 ดื จ ้�า งน ม ะ ร ป า ร ูปท ี 1 แผนที.สังเขปแสดงที.ตังโครงการฝายร้อยเอ็ด หมู ่ 4 บ้านดอนวิเวกน ต.พระธาตุ ก.ิง อ.เชียงขวัญ จ.ร้อยเอ็ด ัฒ พ ะ ล แ ยั บันไดปลาจิ ว ั ก น ส้า ร ูปท ี 2 ภาพถ่ายแสดงลักษณะท้ายฝายร้อยเอ็ด (ซ้าย) และบันไดปลาฝายร้อยเอ็ด (ขวา) 5 วัตถุประสงค์ ศึกษาการเดินทางของปลาผา่ นบันไดปลาฝายร้อยเอ็ด จังหวัดร้อยเอ็ด เพื.อทราบ 1. ชนิดและปริมาณปลาที.เดินทางผานบั่ นไดปลา 2. ช่วงเวลาในรอบวันที.ปลาเดินทางผานบันไดปลา่ 3. ความสัมพันธ์ของการเดินทางของปลาผานบันไดปลาต่ ่อช่วงเวลาข้างขึนและข้างแรม 4. ปริมาณผลจับปลาต่อหน่วยลงแรงประมงของเครื.องมือข่ายบริเวณเหนือและท้ายฝาย 5. คุณภาพนําและการเปลี.ยนแปลง ดื จ วิธีดําเนินการ �า น้ ศึกษาการเดินทางของปลาผา่ นบันไดปลาฝายร้อยเอ็ด ดําเนินการตลอดระยะเวลาชง ่วงปิดฝายและ เปิดระบบบันไดปลา ระหวางเดือนธันวาคม่ 2547 ถึงเดือนเมษายน 2548 ของโครงการฝายร้อยเอ็ดม กรมชลประทาน มีวิธีดําเนินการดังนี ะ ปร 1. วางแผนการวิจัย า น ประสานงานก บั หน่วยงานรับผิดชอบโครงการฝายร้อยเอ็ด เกี.ยวกบแผนการเกั ็บกกนํั า แผนการเปิด ระบบบันไดปลาในปี พ.ศ. 2547 ถึง 2548 เพื.อนํามากัฒาหนดชํ ่วงเวลารวบรวมข้อมูล และขออนุญาตหน่วยงานที. รับผิดชอบโครงการฝายร้อยเอ็ด ในการดําเนินการเกพ ็บรวบรวมข้อมูล แล้วดําเนินการจัดเตรียมเครื.องมือที.ใช้ เกบข้อมูลดั็ งนี ะ 1.1 เครืองมือรวบรวมปลาบริเวณบันไดปลาล สร้างกระชังที.มีขนาดเทแ าก่ บทางออกของบันไดปลาขัั นสุดท้ายที.สามารถเก็บรวบรวมปลา ยั orifice ได้ทังหมดทังปลาที.กระโดดและปลาที.ลอดจิ ช่องระบาย ( )ผ แ นก่ นห้วงพักนํั าของบันไดปลา เพื.อเก็บ ข้อมูลชนิดและปริมาณปลาที.เดินทว างผ่านบันไดปลา ช่วงเวลาในรอบวันที.ปลาเดินทางผ่านบันไดปลา ความสัมพันธ์ ั ก ของการเดินทางของปลาผานบันไดปลาต่ อช่ ่วงเวลาข้างขึนและข้างแรม น 1.2 เครืองมือส่มตัวอย่างปลาุ ้า เตรียมเครื.องกาเนิดไฟฟ้าขนาดํ 650 วัตต์ ความต่างศักย์ 220 โวลต์ เพื.อเก็บตัวอยางป่ ลา ในบริเวณเหนือฝายส ท้ายฝาย และบริเวณขันแรกของบันไดปลา เตรียมเครื.องมือข่ายที.มีขนาดช่องตา 20, 30, 40, 55 และ 70 มิลลิเมตร ที.ความยาว 15, 30, 30, 50 และ 50 เมตร ตามลําดับ โดยข่ายมีความลึก 2 เมตร ทุกขนาดช่องตา จํานวน 6 ชุด เพื.อนําไปศึกษาปริมาณผลจับปลาต่อหน่วยลงแรงประมงของเครื.องมือข่ายบริเวณเหนือและท้าย ฝาย 1.3 เครืองมือวิเคราะห์คุณภาพนํ#า เตรียมวัสดุ อุปกรณ์ และเครื.องมือวิเคราะห์คุณภาพนํา ได้แก่ อุณหภูมิ ความโปร่งแสง ปริมาณออกซิเจนละลาย ความเป็นกรดเป็นด่าง ความเป็นด่าง และปริมาณแอมโมเนีย บันทึกปริมาณนําที.ผานฝาย่ ระดับนําหน้าฝายและท้ายฝาย เพื.อเกบข้อมูลนํามาเปรียบเทียบการเปลี.ยนแปลงตลอดช็ ่วงระยะเวลาดําเนินการวิจัย 6 2. การรวบรวมข้อมูล 2.1 ชนิดและปริมาณปลาทีเดินทางผ่านบันไดปลา รวบรวมข้อมูลการเดินทางผ่านบันไดปลาฝายร้อยเอ็ดตลอดฤดูกาลเก็บกักนําของฝาย ในระหวางเดือนธันวาคม่ 2547 ถึงเดือนเมษายน 2548 โดยกาหนดเกํ บข้อมูลเดือนละ็ 2 วัน รวมเก็บข้อมูลเป็นเวลา 10 วัน เกบข้อมูลตลอด็ 24 ชัวโมงในแต. ละวัน่ นําข้อมูลปลาที.เดินทางผานบันไดปลามาจําแนกชนิดเปรียบเทียบ่ กบชนิดที.จับได้โดยใช้กระแสไฟฟ้าั นําปลาที.เดินทางผานบันไดปลามานับจํานวนและชั่ งวัดนํ. าหนักจ แล้วนํามาดื คํานวณเป็นร้อยละของนําหนักปลาแตละชนิดต่ อนํ่ าหนักปลาทังหมดที.เดินทางผานบันไดปลา่ ้�า 2.2 ช่วงเวลาในรอบวันทีปลาเดินทางผ่านบันไดปลา น รวบรวมข้อมูลการเดินทางผานบันไดปลาฝายร้อยเอ็ด่ เดือนละ 2 วัน ตลอดง 24 ชัวโมงในแต. ่ละ วัน โดยเกบตัวอย็ างปลาเพื.อนํามาชั่ งนํ. าหนักและวัดความยาวทุก 3 ชัวโมง. รวมวันละม 8 ครัง แบ่งเป็นกลางวัน 4 ครัง คือเวลา 6.01 - 9.00 นาฬิกา 9.01-12.00 นาฬิกา 12.01-15.00 นาฬิกา และร 15.01-18.00ะ นาฬิกา กลางคืน 4 ครัง คือเวลา 18.01 - 21.00 นาฬิกา 21.01-24.00 นาฬิกา 0.01-3.00 นาฬิกาป และเวลา 3.01-6.00 นาฬิกา นําปลามา จําแนกชนิดเพื.อรายงานจํานวนปลาแต่ละชนิดเดินทางผานบันไดปลาต่ า ่อชัวโมง. และร้อยละของการเดินทางของ ปลาแตละชนิด่ ในแตละช่ ่วงเวลา น 2.3 ความสัมพันธ์ของการเดินทางของปลาผ่านัฒ บันไดปลาต่อช่วงเวลาข้างขึ#นและข้างแรม รวบรวมข้อมูลการเดินทางผพ่านบันไดปลาฝายร้อยเอ็ดในช่วงวันข้างขึนและวันข้างแรม โดยเก็บข้อมูลในวันต่างๆ รวม 10 ครัง ดังนีะ แรม 15 คํ.าในวันที. 11 ธันวาคม