Het Boek. Serie 2. Jaargang 31 bron Het Boek. Serie 2. Jaargang 31. Martinus Nijhoff, Den Haag 1952-1954 Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_boe031195201_01/colofon.php Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn. 1 [Het Boek, jaargang 1952-1954] Een onbekende afbeelding van de stad Deventer uit het midden van de zestiende eeuw In het Museum ‘de Waag’ te Deventer wordt de topografische atlas van die stad bewaard. Deze verzameling, grotendeels bijeengebracht door de ijverige zorgen van de vroegere directeur, wijlen dr. M.E. Houck1), is vrij volledig. Als wij ons beperken tot de platen, waar de gehele stad, hetzij in plattegrond, hetzij in prospect, is afgebeeld, dan vinden wij er de kaart van Jacob van Deventer - in reproductie, het origineel is in Madrid! - de plattegronden uit het stedenboek van Braun en Hogenberg, uit Guicciardini's beschrijving der Nederlanden, uit de stedenatlassen van Blaeu, Janssonius en Frederik de Wit, de prospecten uit andere uitgaven van Guicciardini's werk, uit Merian's Topographia Germaniae Inferioris en vele andere. Bovendien zijn er meer zeldzame en zelfs unieke stukken. Wij noemen slechts het curieuse schilderstuk, waar Rennenberg's beleg van 1578, met topografisch zeer nauwkeurige wedergave van de stad, in beeld is gebracht2). Zelden of nooit komt het voor, dat nog eens op een stuk, dat volkomen onbekend is, de hand kan worden gelegd. Aanbiedingen van antiquairs of belangstellenden in Deventer's historie - soms hoop gevend door een omschrijving, die niet zo dadelijk thuis is te brengen - blijken bijna steeds bij nadere beschouwing oude bekenden te zijn. Zo was mijn verwachting niet hoog gespannen, 1) H. Kronenberg. In Memoriam Dr M.E. Houck. Verslagen en Mededeelingen Overijsselsch Regt en Geschiedenis, deel 56 (1940), p. XIX-XXIII. 2) Een reproductie is toegevoegd aan het artikel van W.H. Cost Iordens. Het beleg van Deventer door den graaf van Rennenberg in het jaar 1578. Overijsselsche Almanak (1839), p. 1-54. Aldaar p. 42-54 topografie van Deventer volgens deze kaart. Voorts vindt men verkleinde reproducties van dit schilderij in M.E. Houck. Wandelingen door Oud-Deventer (Deventer 1909), tegenover p. 1; in M.E. Houck. Oud-Deventer prentenboek (Deventer 1912), p. 3; in J.A. Mulock Houwer. Oud-Deventer (Bouwkundig Tijdschrift XVIII (1900), Plaat I, figuur 2 en in S.J. Fockema Andreae en E.H. ter Kuile. Duizend jaar bouwen in Nederland, deel I (Amsterdam 1948), afb. 1. Het Boek. Serie 2. Jaargang 31 2 toen in de oorlogsjaren een bezoeker van de Athenaeum-Bibliotheek, die mijn liefhebberij voor oude kaarten en topografische prenten kende, mij vertelde, dat in zijn verzameling enige oude afbeeldingen van Deventer aanwezig waren. Groot was mijn verrassing toen mij een foto werd toegezonden van een prent, die voor de kenners van Oud-Deventer volkomen nieuw was. Het was een stadsgezicht, dat bij nader onderzoek uit het midden van de zestiende eeuw bleek te zijn. Wij vertelden de eigenaar, dat hij in het bezit was van een, voor zover ons bekend, uniek stuk, dat van grote waarde voor Deventer was en toen maakte de eigenaar, die niet genoemd wenst te worden, het mooie gebaar de prent aan de stad te schenken ter plaatsing in het Museum ‘de Waag’. Geven wij eerst een korte beschrijving van het bij dit artikel gereproduceerde stadsgezicht. Deventer is gezien van de overzijde van de IJsel, iets vanuit de hoogte, zodat alle belangrijke gebouwen te vinden zijn. De stadsafbeelding is de afdruk van een houtsnede, 10 cm. hoog en 35 cm breed. Boven langs de rand van het tafereel, dat behalve genoemde houtsnede met losse lettertypen gedrukte tekst bevat, staat als opschrift met flinke letters: ‘Warafftige affconterfehtinge der heerlicte Kenfer vrie Anse Stadt Dauontur’, dus in modern Nederlands: Getrouwe afbeelding van de roemruchte Keizerlijke Vrije Hanzestad Deventer. Dan vindt men nog boven de stadsafbeelding drie vierregelige versjes, waar ‘Davonturium’ (Deventer), Mars en Fortuna sprekende worden ingevoerd. Verder is langs de rechterrand de legenda of aanwijzing afgedrukt, waar achter de letters A-Q, die men boven de stad terugvindt, de aanduiding van de afgeconterfeite gebouwen is te vinden. Tenslotte is onder het stadsgezicht in vijf kolommen een ‘Rythmica compositio’ afgedrukt, een echt humanistenproduct, waarin - vanaf de tijden der Romeinen! - het roemruchte verleden van de stad Deventer wordt verheerlijkt. Aan het slot een korte bronvermelding van de rederijker-historicus. Het geheel meet 27.5 × 37.5 cm. Dat gedicht had ik meer gezien. Het stond nl. in Revius' Daventriae illustratae sive historiae urbis Daventriensis libri sex (Lugduni Batavorum 1651), op pag. 5-10. En jawel! duidelijk bleek, dat de bekende Deventer predikant, dichter en geschiedkundige Jacobus Revius een exemplaar van onze houtsnede Het Boek. Serie 2. Jaargang 31 3 onder ogen had gehad. Immers hij schrijft (pag. 5): ‘Haec1) colligere est ex rythmica quadam compositione, ante seculum, aut praeter propter Daventriae excusa, et urbis delineatione subjecta, quam in hisce nostris conservari ab interitu non ingratum, ut opinor, erit. Ita autem habet....’2). Nog op een geheel andere plaats wordt onze afbeelding vermeld, nl. in het kort vòòr de oorlog verschenen werk van Fr. Bachmann over oude stadsafbeeldingen3). Verwezen wordt naar Katalog 96 van Jacques Rosenthal, Buch- und Kunstantiquariat München: Alte Atlanten, Landkarten, Ansichten, Flugblätter (1938), waar op p. 61 als no. 693 de volgende nauwkeurige beschrijving vòòrkomt: ‘Deventer. Warafftige affconterfeytinge der Anse Stadt Dauontur. Flugblatt mit Ansicht der Stadt in Holzschnitt und fünfspaltigem lateinischen und holländischen Text in Typendruck (Um 1570). Qu. Fol. Ansicht 10 × 35 cm. Interessante und schöne Ansicht der Stadt. Darunter ein niederländisches Gedicht über die Geschichte Deventers im Mittelalter’. Achteraf is mij gebleken, dat het hier beschreven exemplaar identiek is met het door de gulle eigenaar sindsdien aan het Museum ‘de Waag’ te Deventer geschonken exemplaar4). Zo is dus nu het museum te Deventer in het gelukkig bezit van deze tot op heden unieke afbeelding van de stad, die èn als zeldzaam vroege houtsnede èn als topografisch document van betekenis, verdient in ruimer kring bekend te worden. 1) Nl. de afleiding van de naam Deventer uit D'Avonturium. Een deel van de volksstam, de Catten, zou een van de monden van de Rijn zijn opgevaren en aan die rivierarm een burcht “D'Avonturium”, genaamd naar de avontuur, het geluk, hebben gebouwd. 2) Dit is af te leiden uit zeker berijmd verhaal, een eeuw of daaromtrent geleden te Deventer gemaakt en gevoegd (afgedrukt) onder een afbeelding van de stad; en het zal niet ondienstig zijn, naar ik meen, om dit gedicht voor de ondergang te bewaren door het in ons werk af te drukken. Het luidt als volgt.... 3) Fr. Bachmann. Die alten Städtebilder. Ein Verzeichnisz der graphischen Ortsansichten von Schedel bis Merian. Leipzig 1939, 4o. Zie aldaar p. 302. Door mij is dit werk met de daarbij aansluitende, op p. 6, noot 1 hieronder vermelde plaatwerken besproken in ‘Het Boek’, deel 28 (1944), p. 195-208. 4) In de ‘Koerier’ (Deventer Dagblad) van 19 Mei 1943 gaf ik een bericht over ‘Een belangrijke aanwinst voor het Museum de Waag’. Sindsdien is de houtsnede gereproduceerd door S.J. Fockema Andreae en E.H. ter Kuile. Duizend jaar bouwen, deel I (Amsterdam 1948), p. 126 (alleen de afbeelding van de stad met opschrift), door G.J. Lugard jr. Deventer, de stad van Geert Groote (Amsterdam 1949), p. 6 (alleen het stadsgezicht) en door G.J. Lugard jr. Vijf eeuwen Deventer (Deventer 1949), p. 8-9 (met legenda, opschrift en ‘Rythmica compositio’). Het Boek. Serie 2. Jaargang 31 4 Trachten wij nu onze afbeelding te datéren! De samensteller van de ‘Rythmica compositio’ noemt onder zijn bronnen ‘Sebast. Munst’. Ongetwijfeld wordt hier bedoeld het bekende werk van Sebastian Münster: ‘Cosmographiae Universalis Libri VI = Cosmographia, Beschreibung aller Lender’. Van dit werk verscheen in 1544 de eerste Duitse en de eerste latijnse uitgave. Tot 1628 zagen ruim veertig uitgaven het licht, met tekst in het latijn, Duits, Frans, Engels, Italiaans en zelfs in het Tsjechisch1)! De eerste uitgaven van 1544 bevatten slechts weinig illustraties en waren weinig verbreid. De uitgaven van 1550 en later zijn sterk uitgebreid en minder zeldzaam. De ‘Cosmographia’, waar in een genoegelijke dooreenmenging een wereldgeschiedenis met aardrijkskundige beschrijving van allerlei landen, verder historische - vaak anecdotische! - verhalen en levensbeschrijvingen elkaar afwisselen, alles geïllustreerd met talloze houtsneden, portretten, afbeeldingen van steden, kaarten enz. was een gezocht en geliefd boek geworden, dat veel aftrek vond en zo treft men nu nog in veel bibliotheken een exemplaar - zoals gezegd meestal een uitgave van 1550 of later - aan. Dat de maker van ons gedicht het werk van Sebastian Münster geraadpleegd heeft bewijst dus, dat zijn poëzie nà 1544 en waarschijnlijk niet vòòr 1550 is ontstaan. De topografie geeft ons een datum ante quem. Ter bescherming van de toegang tot de brug over de IJsel werd in de jaren 1552-1558 een bastion gebouwd, dat naar de vroegere stadhouder van Overijsel, Maximiliaan van Egmond, graaf van Buren († 1548) de graaf van Buren werd genoemd2). Ongetwijfeld zou dit bastion, dat b.v. duidelijk is te zien op het genoemde schilderij van het beleg van Deventer in 1578, op onze afbeelding niet hebben ontbroken, indien het toen reeds bestaan had3). De schilder of tekenaar, wiens kunstgewrocht het voorbeeld voor onze houtsnede is geweest, moet dus vòòr 1558 de stad hebben gadegeslagen. Wij concluderen dus, dat de stad omstreeks het jaar 1550 is 1) V. Hantsch. Sebastian Münster, Leben, Werk, Wissenschaftliche Bedeutung. Abhandlungen der philologisch-historischen Classe der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften. Band XVIII, no. III. Leipzig 1898. Zie aldaar p. 50-67 en 153-157. 2) De Graaf van Burenstraat herinnert heden nog aan dit vroegere bastion. 3) Het ontbreekt eveneens op de kaart van Jacob van Deventer.