W ydawnictwo N aukowe Aka d em ii P edagogicznej KRAKÓW Studia z dziejów miasta Akademia Pedagogiczna im . Kom isji Edukacji Narodowej w Krakowie Prace M onograficzne nr 483 POD REDAKCJĄ NAUKOWĄ JERZEGO RAJMANA W 75O ROCZNICĘ LOKACJI W ydaw nictw o N aukow e Ak a d e m ii P edagogicznej K raków 2 0 0 7 Recenzent prof. dr hab. Jan M. Małecki Projekt zrealizowany przy udziale finansowym Gminy Miejskiej Kraków redaktor Zuzanna Czarnecka projekt okładki, wyklejek i stron tytułowych Rafał Sosin indeks zestawiła Ewa D. Czarnecka Na okładce wykorzystano rycinę z 1536/1537: „Widok Krakowa od południa z kopca Krakusa i Krzemionek” ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa © Copyright by Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2007 ISSN 0239–6025 ISBN 978–83–7271–452–7 Redakcja/Dział Promocji Wydawnictwo Naukowe AP 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./fax (012) 662–63–83, tel. 662–67–56 e-mail: [email protected] Zapraszamy na stronę internetową: http://www.wydawnictwoap.pl Łamanie, druk i oprawa Wydawnictwo Naukowe AP, zam. 50/07 Wstęp racownicy Instytutu Historii Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji PNarodowej mają niewątpliwie szczęście, ale i honor pracować w mieście dla historii naszego kraju szczególnym. Nie ma historii Polski bez Krakowa, choć dzieje miasta i otaczających je terenów sięgają w czasy pradawne, w których jesz- cze ani Polski, ani Polaków nie było. Żyzne ziemie tych okolic zasiedlili w dalekiej przeszłości jedni ze starożytnych mieszkańców Europy – Celtowie. Na ich wy- borze można polegać, zazwyczaj bowiem wybierali tereny najlepsze. Potwierdza to także specyfika dziejów Krakowa, który od czasu pierwszego pojawienia się w źródłach (relacja Ibrahima ibn Jakuba z około 966 roku) aż po dzień dzisiejszy był i jest miastem ważnym. Wyrósł jako ośrodek grodowy, może stołeczny, związ- ku plemiennego Wiślan, a w okresie panowania czeskiego na ziemiach południo- wej Polski pełnił rolę administracyjną i handlową na szlaku z Bizancjum przez Ruś Kijowską do Pragi i stamtąd dalej na zachód. Z uwagi na swoje znaczenie i dogodne położenie miasto wielokrotnie w swojej historii stawało się przedmio- tem rywalizacji monarchów, rywalizacji uchwytnej już od samego początku po- świadczonych źródłowo dziejów – to przecież o Kraków rozegrała się największa w X wieku wojna polańsko-czeska. Za Bolesława Chrobrego Kraków stał się sie- dzibą biskupią, a Kazimierz Odnowiciel właśnie miasto przy wawelskim grodzie wybrał na bazę dla dzieła odbudowy państwowości polskiej. Senioralna stolica księcia zwierzchniego w okresie podziałów dzielnicowych Polski po ponownym zjednoczeniu kraju pod jednym berłem stała się stolicą odrodzonego Królestwa. Stołeczny, królewski Kraków czasów Kazimierza Wielkiego, Andegawenów i Jagiellonów, z jednym z najstarszych uniwersytetów Europy Środkowej, przy- ciągał jak magnes kupców, rzemieślników, artystów i uczonych z całej Europy. Przedstawiciele różnych nacji znajdowali w cieniu Wawelu dogodne warunki dla bezpiecznego, dostatniego życia, a nierzadko i zgromadzenia prawdziwej fortu- ny. Etniczna różnorodność, ale i asymilacja przybyszów tworzyły wyczuwalną do dziś niezwykłą atmosferę miasta. Swoją pozycję Kraków utrzymywał także w okresach osłabienia państwa polskiego, przestał co prawda być stolicą państwa, ale urósł do rangi duchowej stolicy narodu, który przetrwał i ponownie odbudo- wał swą państwowość. O znaczeniu Krakowa decydował i decyduje fakt pełnienia przez nasze miasto rozlicznych funkcji kulturalnych, kościelno-religijnych, admi- nistracyjnych i gospodarczych, choć od schyłku XVI wieku praktycznie nie jest stolicą kraju, a krakowscy bardowie proszą nawet usilnie, by stolicy do Krakowa nie przenosić. Omówienie instytucji i centrów administracji, które miały w ciągu wieków swą siedzibę w Krakowie, wymagałoby osobnej, obszernej monografii. 6 Bogactwo problematyki dziejów Krakowa sprawia, że każdy historyk może znaleźć dla siebie wdzięczne pole badania. Historycy krakowskiej Akademii Pedagogicznej za jeden z ważniejszych kierunków badań uznali prace nad pozna- waniem historii regionalnej – dziejów Krakowa, Ziemi Krakowskiej oraz miast i osad Małopolski. Z biegiem czasu powstała spora grupa historyków prowadząca badania regionalne, wśród których problematyka dziejów Krakowa zajmuje po- czesne miejsce Tom, który Czytelnik ma przed sobą, jest darem Instytutu Historii Akademii Pedagogicznej dla Krakowa z okazji 750 rocznicy lokacji na prawie magdebur- skim. Postąpiliśmy zgodnie z dawnym zwyczajem, nie szukaliśmy prezentu w luksusowych sklepach, gdzie więcej się wkłada w dar grosza niż serca, lecz przygotowaliśmy nasz dar własną pracą, korzystając ze swej wiedzy i umiejętno- ści. W ten sposób powstała ta książka. Porusza ona różne problemy na przestrzeni całych dziejów miasta. Data 1257 roku, przyjmowana zazwyczaj jako początek funkcjonowania gminy miejskiej rządzącej się prawem magdeburskim, jest w dziejach Krakowa datą bardzo ważną. Kraków uzyskał zachowany do dziś kształt przestrzenny, naj- ważniejszą instytucję samorządową, jaką była rada miejska, a i specyficzna do dziś „mieszczańskość” trwa nieprzerwanie od XIII wieku. Krakowa nie założono jednak ani w 1257 roku aktem nadania prawa magdeburskiego, ani w roku 1000, kiedy Bolesław Chrobry fundował biskupstwo krakowskie. Historyk wczesne- go średniowiecza, zajmujący się problematyką Słowian w IX wieku i wpływem państwa Franków na przemiany etniczne w basenie środkowego Dunaju, podsu- mowuje w niniejszym tomie stan badań nad okresem, kiedy Kraków istniał jako gród i miasto słowiańskie, będące od IX wieku w polu zainteresowania władców Wielkich Moraw, a następnie książąt Czech i książąt państwa Polan. Czy równie stare jak sam Kraków jest zainteresowanie jego przeszłością? Jak daleko sięgano w przeszłość, gdy po raz pierwszy starano się opisać legendarne dzieje Krakowa? Próby odpowiedzi na to pytanie, analizując różne wątki antyczne występujące w najstarszych krakowskich legendach, podjął się w niniejszym tomie starożytnik, badacz dziejów późnego antyku i plemion germańskich. Przyjęcie i upowszech- nienie się chrześcijaństwa przyniosło znajomość Biblii i sięganie do niej przy ob- jaśnianiu najstarszych dziejów miasta i kraju. Zainspirowało to drugiego spośród naszych starożytników do zajęcia się tematami biblijnymi w wybranych dziełach piśmienniczych powstałych w Krakowie. Otrzymaliśmy dzięki temu przyczynek do znajomości kultury piśmienniczej Krakowa XIII–XIV stulecia widziany z per- spektywy badacza starożytnej kultury judaistycznej. Mediewiści, prowadzący badania nad dziejami miast, osadnictwem, rzemio- słem, duchowością, zakonami, prezentują studia na temat procesu lokacji w powią- zaniu z wydarzeniami ze sfery religijności i odtworzenia społeczności mieszczan 7 krakowskich po wielkiej lokacji, analizę znaczenia Krakowa jako węzła drogowe- go i krakowsko-zawichojskiego odcinka drogi wzdłuż Wisły oraz rozważania na temat porządku cechowego i rozwoju rzemiosła w Krakowie średniowiecznym. Badacze epoki nowożytnej, mający w swym dorobku prace o miastach i ich instytucjach, rzemiośle, socjotopografii miejskiej, o elitach władzy i strukturach urzędniczych, o roli kobiet w dziejach, zamieścili studia będące pokłosiem ich co- dziennych badań źródłowych: artykuł poświęcony ewolucji samorządowej repre- zentacji mieszczan krakowskich, studium na temat relacji miasta z wielkorządcami krakowskimi oraz obraz mentalności mieszczan krakowskich widziany przez spe- cyficzne źródło, jakim są testamenty. Badania nad okresem utraty przez Polskę niepodległości zaowocowały w na- szym Instytucie studiami nad Wielką Emigracją, szkolnictwem okresu galicyjskie- go, strukturami społeczeństwa XIX i początków XX wieku, w tym zwłaszcza nad mieszczaństwem krakowskim, społecznością żydowską i ziemiaństwem, dziejami sportu, kształtowaniem się nowoczesnych partii politycznych, związkami między Krakowem a Lwowem i wieloma innymi problemami. W niniejszym zbiorze pro- ponujemy czytelnikom interesujący epizod z ostatniego okresu istnienia Księstwa Warszawskiego, kiedy w 1813 roku przez kilka miesięcy w Krakowie przebywa- ły władze Księstwa Warszawskiego, prezentujemy studium poświęcone pobytowi w Krakowie niektórych generałów Powstania Listopadowego, następnie przegląd badań nad dziejami Żydów krakowskich w XIX wieku, a także artykuł podejmu- jący problem rady miejskiej Krakowa widzianej jako atrakcyjne miejsce dzia- łania dla krakowskich właścicieli nieruchomości. Z innego tekstu dowiemy się, czym zajmowali się krakowscy gimnazjaliści na przełomie XIX i XX stulecia w czasie wolnym od zajęć szkolnych. Przedstawiony został również zarys dziejów sportu krakowskiego przed wybuchem I wojny światowej. W dłuższej perspekty- wie czasowej, od momentu ukształtowania się aż po rok 1945 ukazano znaczenie Krakowa dla rozwoju ruchu ludowego. Okresu międzywojennego dotyczy arty- kuł o stowarzyszeniu Szomer Umonim skupiającym rzemieślników żydowskich w Krakowie, wpisujący się w bogatą w naszym Instytucie problematykę badawczą historii społecznej i gospodarczej dwudziestowiecznej Polski. Bardzo płodne są także badania nad szkolnictwem okresu okupacji oraz wy- korzystujące metody psychohistorii studia nad postawami społeczeństwa polskiego wobec okupanta. Rozwijają się również badania nad rekonstrukcją losów ludności Kresów Wschodnich pod okupacją sowiecką. W niniejszym tomie nurty te pre- zentują dwa artykuły. Pierwszy z nich ukazuje Kraków jako stolicę Generalnego Gubernatorstwa, dając możliwość poznania postaw mieszkańców wobec okupan- ta, nie unikając przy tym polemiki z „z warszawskim” spojrzeniem