http://dx.doi.org/10.18778/7171-389-4 STUDIA Z DZIEJÓW ) \ //PAŃSTWA I I PRAWA I POLSKIEGO l VI \l.- ---' TADEUSZ SZULC Z BADAŃ NAD EGZEKUCJĄ PRAW PODSTAWY USTAWODA\VCZE EGZEKUCJI DÓBR, ICH INTERPRETACJA l NOWELIZACJA NA SEJMACH ZA PANO\VANIA ZYGMUNTA II AUGUSTA uu WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO· ŁÓDŹ 2000 RECENZENT Wacław Uruszczak REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Hanna TVróblewska REDAKTOR TECHNICZNY Wieslawa Łubiech KOREKTORZY Danuta Bąk, Bogusława Kwiatkowska OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA Barbara Grzejszczak Rozprawa habilitac)jna wykonana w Katedrze Powszechnej Historii Państwa i Prawa UŁ © Copyright by Tadeusz Szulc, 2000 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2000 Wydanie 1. Ark. wyd. 10,6 Ark. druk. 12,375. Papier kI. III, 80 g, 70 x 100 Przyjęto do Wydawnictwa UŁ 24.03.2000 r. zam. 84/3239/2000. Cena zł 20,- Drukarnia Uniwersytetu Łódzkiego 90-236 Łódź, ul. Pomorska 143 ISBN 83-7171-389-4 SPIS TREŚCI 7 Zagadnienia wstępne . 7 l. Literatura XIX i XX w. wobec zagadnień egzekucji dóbr . 9 2. Postulaty opracowania problematyki ustawodawstwa sejmów egzekucyjnych 10 3. Dyspozycje królewskie w świetle literatury . 10 4. Ustalenie podstawowych pojęć dyspozycji królewszczymami przyjętych w pracy. 15 5. Cel pracy . 16 6. Ramy chronologicme pracy . 17 7. Zakres terytorialny . 17 8. źródła . Część A: ZAGADNIENIE OGRANICZENIA KRÓLEWSKIEJ WŁADZY DYSPOZYCJI DOMENĄ ZIEMSKĄ DO MOMENTU PRZYSTĄPIENIA KRÓLA DO RUCHU EGZEKUCYJNEGO 19 21 Rozdział I: Prawne podstawy programu egzekucji dóbr 21 I. Ustawodawstwo lat 1440-1504 . 21 1.1. Statut Władysława III Warneńczyka 22 1.2. Ustawy Kazimierza Jagiellończyka . 25 1.3. Statut Aleksandra . 28 2. Ustawodawstwo z lat 1506--1558/59 . 28 2.1. Z okresu panowania Zygmunta I Starego (1506--1548) 32 2.2. Z okresu panowania Zygmunta II Augusta (1548-1558/59) 33 Rozdział II: Szlachecki program egzekucji dóbr przed 1562 r. 33 l. Kształtowanie się koncepcji egzekucji praw . 33 1.1. Rewizje dóbr do początku XVI w. 35 1.2. Pojawienie się postulatu egzekucji praw . 37 1.3. Formowanie się hasła egzekucji dóbr .. 37 1.3.1. Wnioski szlacheckie na sejmie 1547/48 r. 1.3.2. Wnioski o egzekucję na pierwszym sejmie za panowania Zygmunta II Augusta . 38 1.3.3. Stosunek senatu i monarchy do żądań poselskich . 39 2. Rozwój koncepcji egzekucji dóbr w ramach egzekucji praw na sejmach Jat 42 1550-1553 ., . 2.1. Sejm 1550 r. - trzy spisy żądań szlacheckich w zakresie egzekucji. Reakcja 42 króla i senatu na postulaty szlacheckie . 47 2.2. Wyniki obrad 1550 r . 2.3. Sprawa egzekucji na sejmie 1552 r . 49 2.4. Sejm 1553 r. Niezadowolenie posłów z bezowocnych obrad nad egzekucją praw 51 2.4.1. Stosunek Zygmunta II Augusta do postulatu egzekucji dóbr . 51 4 Spis trdei 2.4.2. Egzekucja dóbr według Mikołaja Sienickiego . 53 2.4.3. Wystąpienie Hieronima Ossolińskiego . 54 3. Usamodzielnienie się programu egzekucji dóbr na sejmach lat 1555-1558/59 55 3.1. Sejm 1555 r. - statuty lat 1440, 1454 i 1504 jako kryterium prawomocności nadań królewskich . 55 3.1.1. Projekt egzekucji dóbr z 1555 r. autorstwa Hieronima Ossolińskiego . 58 3.1.2. Kolejne propozycje Hieronima Ossolińskiego w przedmiocie egzekucji dóbr 61 3.1.3. Wniosek ustawodawczy Mikołaja Sienickiego . 62 3.1.4. Ustosunkowanie się króla i senatu do szlacheckich propozycji egzekucji dóbr. 64 3.1.5. Poselska próba obrony zgłoszonych wniosków ustawodawczych 66 3.1.6. Spór o reces sejmowy. 67 3.2. Próba ograniczenia tematyki obrad na sejmie 1556/57 r. 69 3.3. Sejm 1558/59 r. 72 3.3.1. Senacka propozycja przejrzenia i uzgodnienia praw 73 3.3.2. Poselska próba nakłonienia króla do przystąpienia do egzekucji dóbr _ wystąpienie posła Jana Kietlińskiego . 77 3.3.3. Wniosek ustawodawczy Hieronima Ossolińskiego . 78 3.3.4. Porównanie projektów egzekucji dóbr z lat 1555 i 1558/59 84 3.3.5. Stanowisko senatu wobec programów szlacheckich 84 3.3.6. Znaczenie obrad sejmu 1558/59 r. 88 Część B: OPTYMIZM KRÓLA I EGZEKUCJONISTÓW 89 Rozdział 1: Wykładnia ustawodawstwa antyrozdawniczego . 92 1. Sejmowa wykładnia statutów z lat 1440, 1454 i 1504 na sejmie 1562/63 r. 92 1.1. Wykładnia statutu Władysława III z 1440 r. 93 1.2. Wykładnia statutu Kazimierza Jagiellończyka z 1454 r. 95 1.3. Wykładnia statutu Aleksandra z 1504 r. 96 Rozdział II: Dyskusje i decyzje ustawodawcze sejmów lat 1562/63, 1563/64 w przedmiocie egzekucji dóbr . 101 1.1. Debaty nad nadaniami na wieczność. 101 LU. Dyskusje na sejmie 1562/63 r. 101 1.1.2. Dyskusje na sejmie 1563/64 r. 103 1.1.3. Sprawa kasztelana Floriana Zebrzydowskiego . 105 1.2. Rozstrzygnięcia prawne. 106 1.2.1. Nadania na wieczność nie podlegające egzekucji 106 1.2.2. Nadania na wieczność podlegające egzekucji. 107 1.2.3. Decyzje zmierzające do odłożenia w czasie utraty tenuty przez posesora 107 1.2.4. Dyspozycje na wieczność poprzedzone nadaniem w użytkowanie z klauzulą dożywocia 108 1.2.5. Sprawa działów spadkowych . 108 2.1. Debata w przedmiocie sprzedaży królewszczyzn 109 2.2. Rozstrzygnięcia prawne . 109 2.2.1. Zakaz sprzedaży królewszczyzn do 1504 r. 109 2.2.2. Zakaz sprzedaży królewszczyzn po 1504 r. 110 3.1. Dyskusje nad frymarkami dobrami królewskimi III 3.2. Rozstrzygnięcia prawne. 112 3.2.1. Rodzaje frymarków 112 4.1. Debata nad nadaniami w lenno 115 Spis treści 5 4.2. Rozstrzygnięcia prawne. 116 4.2.1. Zakaz rozdawnictwa lenn prywatnych 116 4.2.2. Decyzje w przedmiocie lenn państwowych 116 4.2.3. Byłe lenna . 117 5.0. Dyskusja w przedmiocie klauzuli dOZywocia . 119 5.0.!. Ekspektatywa na dożywocie . 121 5.0.2. Sprzeciwy wobec wprowadzenia opłat od "gołych dożywoci" 121 5.0.3. Próba ograniczenia przywilejów dożywocia 122 6.1. Dyskusje w sprawie zastawów. 123 6.1.1. Wniosek Mikołaja Lutomirskiego 123 6.1.2. Decyzja Stanisława Wolskiego 124 6.1.3. Sprawa Biecza . 125 6.2. Rozstrzygnięcia prawne 128 6.2.1. Stare sumy . 128 6.2.2. Nowe sumy . 135 7.1. Debata w przedmiocie dzierżaw 138 7.2. Rozstrzygnięcia w przedmiocie nadań w dzierżawę 139 8.0. Rozstrzygnięcia w zakresie nadań w użytkowanie 141 9.0. Zatajone sumy . 142 Część C: EGZEKUCJA DÓBR W ODWROCIE 145 1.1. Debaty nad nadaniami na wieczność . 148 1.1.1. Debata na sejmie 1565 r. 148 1.1.2. Wnioski abpa Jakuba Uchańskiego, Spytka Jordana i Pawła Działyńskiego 149 1.1.3. Propozycje Walentego Dembińskiego i abpa Jakuba Uchańskiego 150 1.1.4. Próby wywołania napięcia wśród posesorów nadań na wieczność. .. 151 1.2. Rozstrzygnięcia prawne. 153 1.2.!. Decyzje zmierzające do odsunięcia w czasie utraty tenuty przez posesorów 153 1.2.2. Postanowienie o czasowym zwolnieniu posesorów z płacenia kwarty ., 154 1.2.3. Powtórzenie zakazu dyspozycji na wieczność , 154 1.2.4. Nadużycia w stosunku do posesorów wieczystych w trakcie przepro- wadzania rewizji dóbr . 155 2.0. Sprawa sprzedaży królewszczyzn 156 3.1. Debata nad frymarkami . 156 3.1.1. Wniosek abpa Jakuba Uchańskiego 156 3.1.2. Sprawa frymarków nierównych 156 3.2. Rozstrzygnięcia prawne. 157 4.1. Dyskusje nad nadaniami lennymi. 157 4.1.1. Pierwszy wniosek abpa Jakuba Uchańskiego 157 4.1.2. Drugi wniosek abpa Jakuba Uchańskiego 158 4.2. Rozstrzygnięcia prawne . 158 4.2.1. Wyjątek od zasady . 159 4.2.2. Zmiana statusu prawnego posesora lennego 159 5.0. Dyskusja w przedmiocie klauzuli dOZywocia . 160 5.0.!. Wniosek bpa Mikołaja Wolskiego . 160 5.0.2. Próby wywołania napięcia wśród posesorów z przywilejem dOZywocia 160 6.1. Dyskusje w sprawie zastawów. 161 6.1.1. Problem wykładni statutu Aleksandra. 161 6 Spis treści 6.1.2. Spory wokół zastawu królewszczyzn na sejmie 1565 r. 162 6.1.3. Wniosek abpa Jakuba Uchańskiego w przedmiocie nowych i starych sum 162 6.2. Rozstrzygnięcia prawne . 163 6.2.1. Problem gwarancji nieusuwalności potomka zmarłego zastawnika 163 6.2.2. Nowe sumy. 164 7.1. Głos w sprawie dzierżaw . 166 7.2. Rozstrzygnięcia prawne. 166 7.2.1. Sprawa opłat z dożywotnich dzierżaw 166 7.2.2. Czasowe zwolnienie posesorów od świadczeń 167 7.2.3. Dzierżawy bez klauzuli dożywocia. 168 8.0. Rozstrzygnięcia w zakresie nadań w użytkowanie 168 8.0.1. Obowiązki użytkownika. 168 8.0.2. Dochody użytkownika. 169 8.0.3. Zwolnienia czasowe użytkowników od świadczeń 169 8.0.4. Problem zmiany użytkownika dożywotniego w posesora zastawnego do wydzierżenia . 169 8.0.5. Zmiana statusu prawnego posesora "gołego dożywocia" 170 9.0. Zatajone sumy . 172 Zakończenie: Ocena osiągnięć ruchu egzekucyjnego 173 l. Pogląd literatury . 173 2. Ocena wystąpień sejmowych . 173 3. Wyniki prac ustawodawczych sejmów egzekucyjnych 174 Wykaz stosowanych skrótów 179 Bibliografia . 181 Od Redakcji . 193 Aus der Untersuchungen iiber Rechtsvollstreckung (Gesetzgebende Grund1agen der Giitervollstreckung. Aus1egung und Novellierung denen auf den Reichstagen unter Regierung von Sigismund II August). InhaItsverzeichnis........... 194 ZAGADNIENIA WSTĘPNE 1. LITERATURA XIX i :xx w. WOBEC ZAGADNIEŃ EGZEKUCJI DÓBR Niemal każdy z piszących o szesnastowiecznych dziejach Polski niekiedy jedynie wspomina o egzekucji praw. W literaturze zwracano uwagę na znaczenie, jakie dla dziejów państwa szlacheckiego miał, stanowiący element programu egzekucji praw, ruch egzekucji dóbr. Mowa o tym na marginesie wielu prac, ale w gruncie rzeczy zagadnieniu temu nie poświęcano wiele miejsca. Jako jeden z pierwszych problematykę egzekucyjną poruszył Jan N. Romanowski (1861) w obszernym studium zajmującym się m. in. obroną potoczną!. Przy tej okazji zajął się kwestiami ustawodawstwa ograniczającego władzę rozdawniczą króla2• Opierając się na diariuszu sejmu 1562/63 r. wydanym przez Adama T. Działyńskiego, przedstawił niektóre głosy w dyskusji związane z egzekucją dóbr. Autor ten jednakże nie analizował ustawodawstwa sejmu 1562/63 r., ograniczył się tylko do wyliczenia postanowień w zakresie przywracania królewszczyzn do skarbu3• Po nim, na marginesie swej pracy o skarbowości polskiej za panowania Stefana Batorego, kilka uwag sfor- mułował Adolf Pawiński (1881)4. O problem ten zaczepił także Mieczysław S.