T.C MARMARA ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK TARİHİ ANA BİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI 1695 VE 1696 AVUSTURYA SEFERLERİNDE ORGANİZASYON VE LOJİSTİK (Doktora Tezi) Hazırlayan Tahir SEVİNÇ İstanbul 2010 T.C MARMARA ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK TARİHİ ANA BİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI 1695 VE 1696 AVUSTURYA SEFERLERİNDE ORGANİZASYON VE LOJİSTİK (Doktora Tezi) Hazırlayan Tahir SEVİNÇ Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mustafa Çetin VARLIK İstanbul 2010 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ…………………………………………...………………………………… …….VI ÖZET……………………………………………………………………………… …….VIII ABSTRACT……………………………………….…………………………………………IX KISALTMALAR..……………………………….……………………………… ……… ….X GİRİŞ………………………………………………..…………………………………………1 BİRİNCİ BÖLÜM SEFERBERLİK VE ORDU I.SEFERBERLİK……………………………………….……………………………………27 A-Sefer Hazırlıkları…………………………………………………………………………...27 1-Avusturya Sınırındaki Kalelerin Tamiri ve Güçlendirilmesi……………………………….27 2-Sınırdaki Askeri Birliklerin Artırılması…………………………………………………….31 3-Ordunun Toplanması……………………………………………………………………….33 II.ORDU…………………………………………………………………...………………...42 A-Muharip Kuvvetler………………………………………………………..……………42 1-Kapıkulu Askerleri……………………………………………………….……….42 2-Eyalet Kuvvetleri……………………………………………………………..…..46 3-Leventler…………………………………………………………………….........52 a) Deniz Levendi……...…………………………………………………………..52 b) Miri Levent…………………………………………………………………….54 c) Hane Levendi…………………...………………………………………………60 4-Kırım Tatarları…………………………………………………………………….63 I 5-Mısır Kuvvetleri…………………………………………………………………..65 6-Yörük Kuvvetleri……………………………………………………………........68 B) Yardımcı Kuvvetler………………………………………………………….……...69 1-Beldar……………………………………………………………………….…….69 2-Orducu Esnafı……………………………………………………………….........72 3-Kılavuz ……………………………………………………………………….…..76 4-Cerehor …………………………………………………………………….….….77 5-Voynuk…………………………………………………………………….….…..79 6-Meşaleci ve Akkâm………………………………………………………….…....81 7-Diğer Yardımcı Birlikler…………………………………………………….……83 İKİNCİ BÖLÜM MÜHİMMÂT 1-Tophane ve Cephane Mühimmatı……………………………………………………….….85 a-Top , Yuvarlak ve Humbara……………………………………………….….85 b-Tüfek ve Tabanca………………………………………………………….….95 c-Ok, Yay, Mızrak, Kılıç ve Kalkan…………………………………………...100 d-Barut…………………………………………………………………………101 e-Kurşun ve Fitil……………………………………………………….............107 f-Diğer Cephane ve Tophane Mühimmatı …………………………………….109 2-Mehterhâne-i Hayme-i Hassa Mühimmatı ……………………………………………….110 a-Çadır…………………………………………………………........................110 b-Meşale ………………………………………………………........................114 3-Matbah Mühimmatı……………………………………………………………………….115 a-Yakacak…………………………………………………………………………116 1-Odun ……………………………………………………………………………116 2-Kömür…………………………………………………………...........................119 4-Saka Mühimmatı………………………………………………………………………….119 II ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ULAŞIM 1-Sefer Yolunun Menzil Noktaları ve Mesafeleri ………….……………………………123 2-Yolların Tamiri ve Güvenliği……………………………………………………………126 a-Sefer Yolunun Fiziki Durumu ve Yollarda Yapım ile Onarım Çalışmaları…….....126 b- Yolların Güvenliği ve Muhafazası……………………………………..................130 c-Köprü Tamir ve İnşası…………………………………………………..................134 3-Ulaşım ve Nakliye Vasıtaları…………………………………………………..................141 a-Araba……………………………………………………………………………….....141 1-Sirem ve Koçu Arabaları………………………………………………………..142 2-Öküz Arabası………………………………………………………………........144 3-Arabaların Temin Edilmesi……………………………………………………..145 b-Yük ve Binek Hayvanları………………………………………………….................154 1-Camus (kav)………………………………………………………….................154 2-Katır………………………………………………………………….................157 3-Deve…………………………………………………………………………….160 4-At (Bargir)…………...………………………………..…………………...........168 c-Gemi…………………………………………………………………….....................175 1-Tuna Nehri Donanması…………………………………………………….......175 a) Üstü-açık kayık ….…………………………………………….......176 b) Şayka……………………………………………………………….178 c) Kalite……………………………………………………………….180 d) Firkate……………………………………………….......................181 e) Miri Borozan…………………………………………………….....183 2- Tüccar Gemileri……………………………………………………………….184 III DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İAŞE VE BESLENME A-ZAHİRE TEMİNİ…………………………………………………………………..189 1-Nüzul ve Avarız Zahiresi ………………………………………………………..190 2-Mübayaa Zahiresi………………………………………………………………...193 3-Zahirenin Stoklanması, Ambar ve Mahzen Tedariki………………….................200 4- Zahire Temini ve Naklinde Karşılaşılan Problemler ………………………...205 5- Zahire Fiyatları…………………………………………………………………..209 B-BESLENME………………………………………………………………………...215 1-Hububat…………………………………………………………………………..215 a)Buğday ……………………………………………………………………….....217 b) Un (dakik)…………………………………………………………....................218 c) Pirinç ………….……………………………………………………..................222 2-Ekmek (Nan)……………………………………………………………………...223 3-Peksimet………………………………………………………………………......229 4-Sade Yağ….……………………………………………………………………....235 5-Koyun ve Sığır Eti…………………………………………………......................236 6-Hayvan Yemi…………………………………………………………………......244 SONUÇ…………………………………………………………….…...…………….252 BİBLİYOGRAFYA……………………………………………….……………….....254 EKLER…………………………………………………………….………….………265 Ek 1: 1695 Avusturya Seferi’nde Menzillere Zahire Temin Eden Kazalar……….…..265 Ek 2: 1696 Avusturya Seferi’nde Menzillere Zahire Temin Eden Kazalar …………..267 Ek 3: 1695 Yılında Rumeli Valisine Gönderilen Hüküm…………………………….271 Ek 4: 1695 Avusturya Seferi’nde Menzillere Zahire Tedarikini Gösteren Belge…… 272 IV Ek5: 1695 Yılında Devire Palangası’nın inşaası için Yapılan Hazırlıklar………………………………………………………….………………….273 Ek 6: 1695 ve 1696 Avusturya Seferleri’nde Edirne’den Belgrat’a kadar Ordunun Konakladığı Menzil Noktaları…………………………………………………………274 Ek 7: 1695 Avusturya Seferi Dönüşünde Ordunun Konakladığı Menzil Noktaları……………………………………………………………………………….275 Ek 8: 1696 Avusturya Seferi Dönüşünde Belgrat’tan Edirne’ye kadar Ordunun Konakladığı Menzil Noktaları……………………………………………………………………….276 Ek 9: 17.Yüzyılda Osmanlı Askerleri için İstanbul, Bursa ve Bulgaristan’da Filibe’de Üretilen Tüfekleri………………………………….……………………………………277 Ek 10: 17. ve 18.Yüzyıllarda Osmanlı Askerlerinin Kullandığı Kalkanlar…………….278 Ek 11: 17.Yüzyılda Osmanlı Askerlerinin Kullandığı Ok ve Yay……………………..279 Ek 12: 17.Yüzyılda Osmanlı Askerlerinin Kullandığı Zincir İşlemeli Zırh…………….280 V ÖNSÖZ Osmanlı Devleti, dünya tarihini siyasi, sosyal ve iktisadi yönlerden etkileyen geniş ve derin tarihi bir sürece sahiptir. Devletin sahip olduğu bu tarihsel sürecin daha iyi anlaşılması için son yıllarda siyasi, sosyal ve teşkilat tarihine ait bir çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalarla eş zamanlı olarak bir çok yerli ve yabancı araştırmacı tarafından da Osmanlı harp tarihi ile ilgili yeni çalışmalar ortaya konulmuştur. Özellikle Roads Murphey, Caroline Finkel, Gabor Agoston, Ömer İşbilir, Ersin Gülsoy ve Meryem Kaçan’ın 17.yüzyılda sefer organizasyonu ve lojistiği üzerine yaptıkları çalışmaların yanı sıra, M.Yaşar Ertaş ve Hakan Yıldız’ın 18.Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin lojistik ve sefer organizasyonuna yönelik doktora çalışmaları bulunmaktadır. 17.yüzyılla ilgili Osmanlı harp tarihini ele alan çalışmalar, 18.yüzyılla ilgili çalışmalara nazaran daha fazla olmuştur. Ancak yine de 17. yüzyılın son çeyreğinde devletin Avusturya ile sürekli savaş halinde olması ve peş peşe yapılan seferlerin birbirinden bağımsız olmaması nedeni ile bu süreçteki Osmanlı harp tarihinin daha iyi anlaşılabilmesi için 1695 ve 1696 yıllarında Avusturya üzerine düzenlenen ve başarı ile neticelenen seferlerin organizasyon ve lojistiği analiz edilmeye çalışılmıştır. Bu seferlerle ilgili Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde oldukça zengin bir kaynak envanteri mevcut olup, seferlerin organizasyon ve lojistiğinin anlaşılır kılınması için bu kaynaklardan istifade edilmiştir. Bu seferlerin devletin planladığı bir sınırlı zaman çerçevesinde gerçekleşmesi, konu ile ilgili kaynakların daha iyi incelenmesini gerektirmiştir. Bu araştırmada ele alınan konu dört bölümden oluşmaktadır. Girişte, 1683 Viyana Kuşatması sonrasında Avusturya üzerine düzenlenen seferlerin neticeleri, devletin organizasyon ve lojistik olarak aldığı tedbirler ile bunların sosyal, siyasi ve askeri yansımaları ve 1695 ve 1696 yıllarında Avusturya ile girişilen muharebelerin politik yapısı ele alınmıştır. Birinci bölümde, seferberlik ve ordu başlıkları altında Avusturya sınırındaki kalelerin tamir edilmesi, sınırdaki askeri birliklerin artırılması, ordunun toplanması ile muharip ve yardımcı kuvvetler; ikinci bölümde, tophane ve cephane mühimmatı, mehterhane mühimmatı, matbah mühimmatı ve saka mühimmatı; üçüncü bölümde İstanbul’dan Belgrad’a kadar sefer yolu ve menzil noktaları, yol ve köprülerin tamiri ve güvenliği, bu seferlerde kullanılan ulaşım ve VI nakliye vasıtaları; son bölümde, zahire temini, ordunun beslenmesi ve beslenmede kullanılan gıda maddeleri ele alınmıştır. Ancak arşiv kaynakları arasında bu seferlerin masraf ve gelirlerini tam olarak gösteren belgelere ulaşılamamıştır. Elde edilen kaynaklar da seferin masraf ve gelirlerini tam olarak ortaya koyma noktasında yetersiz olup sıhhatli bir bilgi vermeyeceğinden seferin finansman yönü ele alınamamıştır. Çalışmamı yürütürken bir çok kişinin bilimsel ve manevi desteğini aldım. Çalışmam boyunca bu eserin ortaya konulmasında büyük titizlik gösteren ve daima desteğini aldığım kıymetli hocam Prof Dr. Mustafa Çetin Varlık’a minnettarım. Çalışmamı yakından takip eden Dr. Murat Uluskan’a, yoğun mesaisine rağmen, bilgi ve görüşlerinden istifade ettiğim değerli hocalarım Prof. Dr. Necdet Öztürk’e, Prof. Dr. Abdülkadir Özcan’a ve Prof. Dr. Sema Uğurcan’a teşekkürlerimi sunarım. Özellikle bazı Almanca ve Fransızca kaynakların tercümesinde