Open Research Online The Open University’s repository of research publications and other research outputs Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja [Staro Sajmište: A site remembered, forgotten, contested] Book How to cite: Byford, Jovan (2011). Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja [Staro Sajmište: A site remembered, forgotten, contested]. Belgrade: Beogradski centar za ljudska prava. For guidance on citations see FAQs. c 2011 Jovan Byford Version: Version of Record Link(s) to article on publisher’s website: http://www.fondacija-boell.eu/downloads/Staro_sajmiste_-_Jovan_Bajford_72_dpi.pdf Copyright and Moral Rights for the articles on this site are retained by the individual authors and/or other copyright owners. For more information on Open Research Online’s data policy on reuse of materials please consult the policies page. oro.open.ac.uk Beogradski centar za ljudska prava Jovan Bajford STARO SAJMIŠTE Mesto seć anja, zaborava i sporenja Jovan Bajford STARO SAJMIŠTE Mesto sećanja, zaborava i sporenja Autorska prava © Jovan Bajford Izdavač Beogradski centar za ljudska prava Beogradska 54, Beograd, Tel/fax. (011) 308 5328, 344 7121 e-mail: [email protected] www.bgcentar.org.rs Za izdavača Dr Vesna Petrović Urednica Jovana Zorić Lektura i korektura Branka Dimitrijević Koncept i dizajn omota knjige Milica Tomić Autor fotografije Armin Linke Jovan Bajford STARO SAJMIŠTE Mesto sećanja, zaborava i sporenja Beograd 2011. Beogradski centar za ljudska prava zahvaljuje Fondaciji Hajnrih Bel za pomoć pri objavljivanju ove knjige. Stavovi izraženi u ovoj knjizi ne predstavljaju nužno stavove Fondacije Hajnrih Bel. Sadržaj Predgovor izdavača . 7 Zahvalnost . 9 Glava 1 – Uvod . 11 Glava 2 – Od „ogledala materijalne kulture“ do koncentracionog logora: Beogradsko sajmište 1937–1944. 21 Glava 3 – „Mučilište naroda Jugoslavije“ – Državna komisija za ratne zločine o logoru na Sajmištu . 54 Glava 4 – Od glavnog štaba omladinskih brigada do umetničke kolonije: Staro sajmište od 1948. do 1960.. 66 Glava 5 – Prvi koraci ka memorijalizaciji Sajmišta: Od obeležavanja grobnica do prve spomen ploče . 85 Glava 6 – Stazama „novog revolucionarnog angažovanja“: Sajmište kao antifašistički spomenik (1984–1990). 111 Glava 7 – Od mesta stradanja Jugoslovena do simbola srpskog mučeništva: Sajmište kao „Srpski Jad Vašem“ . 135 Glava 8 – Simbol stradanja u okupiranoj Srbiji i genocida u NDH: Sajmište između ranih devedesetih i 2005. godine. 162 Glava 9 – Staro sajmište danas i u budućnosti . 192 Indeks . 222 5 Predgovor izdavača Beogradski centar za ljudska prava ima veliko zadovoljstvo da, kao prvi izdavač, objavi još jednu knjigu Jovana Bajforda. Ro- đeni Beograđanin, Bajford je međunarodno cenjeni socijalni psi- holog, i vanredni profesor na katedri za društvene nauke Otvore- nog univerziteta (Open University) u Velikoj Britaniji. Njegovim istraživačkim radom dominira želja da se bavi pitanjima od veli- kog interesa za kulturu sećanja, za suočavanje s prošlošću i za ide- ološke korene nacionalnih i verskih sukoba u našem delu Evrope, kao i za uticaj široko rasprostranjenih predrasuda na političku i društvenu sudbinu nacionalnih zajednica i država. U knjizi koja je pred nama Bajford ispituje predmet koji pruža mogućnost za svestranu analizu, između ostalog i zato što je simboličan u mnogo kom smislu, kao što se i iz naslova i pod- naslova može naslutiti. Deo atara grada Beograda na severnoj obali Save, koji je do 1918. godine pripadao Austrougarskoj, a kasnije Jugoslaviji pod svim njenim zvaničnim imenima, da bi za vreme Drugog svetskog rata bio pod faktičkom kontrolom od nacista stvore- ne marionetske „Nezavisne Države Hrvatske“, danas je na pro- storu Novog Beograda. Ovaj je isprva bio velika socijalistička spavaonica dok je sada sve izraženija težnja da bude moderan komercijalni centar. Pred sam Drugi svetski rat tu je podignuto ambiciozno sajmište da bi poslužilo kao mesto za održavanje ve- likog sajma uzoraka od 1937. godine. Paviljoni toga izložbenog prostora bili su izazov za mlade i moderne beogradske arhitek- te. Tako se stvorio prepoznatljivi kompleks koji je oličavao želju građanstva i tadašnjih preduzetnika da se pridruže najvažnijim tokovima svetske kulture i privrede. Ovaj je značaj, nažalost, Be- ogradsko sajmište (koje se sada kako topos naziva Staro sajmi- 7 šte) zadržalo vrlo kratko. Odmah po dolasku okupacionih snaga nacističke Nemačke Sajmište je steklo surovo drugačiju namenu i poslužilo kao glavni logor za uništenje srpskih i jugoslovenskih Jevreja. Pored broja ubijenih, u jezovitom sećanju ostaje i način na koji su oni lišavani života, „usavršen“ upravo na Sajmištu. Bio je to poznati kamion– dušegupka, vozilo čiji su se izduvni gasovi vraćali u tovarni odeljak i gušili logoraše koji su u njemu navod- no prevoženi na neko drugo mesto. Jevrejima su se kasnije pridružili i ljudi drugih vera i naci- onalnosti, tako da je logor postao mesto stradanja svih antifaši- sta i ljudi nepodobnih da žive u nacističkom poretku. To nije kraj priče o simbolici Starog sajmišta, jer posle oslobođenja i okončanja Drugog svetskog rata počinje njegova nova sudbina, koja Bajforda posebno zanima i kojom se on prvi sistematski bavi. Isprva nastaje i traje neka vrsta jagme oko toga čiji će to spomenik biti, tj. ko su bili glavni stradalnici na tom strašnom mestu. Konačno na scenu stupaju oni koji bi prostor Starog sajmišta na vrlo upečatljivom i prestižnom mestu (ili, kako se to sada kaže, „lokaciji“) hteli da iskoriste u duhu neke savremenosti koja je lišena sećanja, u smislu na poseban način shvaćenog liberalnog kapitalizma. Naravno, ni ovakve naoko ne- pristrasne i dezideologizirane ideje ne idu bez ideoloških primi- sli, među kojima je i ona da Sajmištu treba vratiti značaj koji je imalo 1940. godine, kao da se posle toga na ovom stratištu nije ništa drugo desilo. Svakome je jasno da sadašnjost utiče na tu- mačenje prošlosti, ali nije dobro kada istorijska istina počne da zavisi od prolaznih moda i političkih raspoloženja. Čitalac će, siguran sam, utvrditi da se Jovan Bajford svim ovim, ovde samo naznačenim, pitanjima bavi veoma temeljno, proučivši ogromnu dokumentaciju. Tako je stvorio osnovu za raz- mišljanje o načinima obeležavanja ljudskog stradanja kojima bi se odala dostojna pažnja žrtvama, podsećalo na iskustva koja se ne smeju ponoviti i doprinelo stvaranju simboličkih prostora na koji- ma se mogu sresti ružna prošlost i, nadajmo se, bolja budućnost. 8 Zahvalnost Ova knjiga je rezultat projekta koji je istraživao kultu- ru sećanja na Holokaust u Srbiji, za koji je sredstva obezbedila Britanska akademija (British Academy, Small Grant SG–45101, 2007–2008). Zahvaljujem se Britanskoj akademiji na ukazanom poverenju i finansijskoj podršci. Tokom istraživanja posleratne sudbine Sajmišta usposta- vio sam kontakte s predstavnicima brojnih institucija kao i po- jedincima koji su mi velikodušno izlazili u susret i time pomogli radu na ovoj knjizi. Među njima su Vojislava Radovanović, Bran- ka Džidić i Milica Mihailović iz Jevrejskog istorijskog muzeja, Milena Radojčić i Evica Micković iz Istorijskog arhiva Beograda, Svetlana Gavrilović iz Narodne biblioteke Srbije, Dejan Ristić iz Ministarstva rada i socijalne politike Republike Srbije, Nada Živković iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beogra- da, Marta Vukotić-Lazar i Žaklina Gligorijević iz Urbanističkog zavoda Beograda, Mileta Kečina iz Programskog arhiva RTS-a, zatim Luci Petrović, Darko Tatić, Mihajlo Mitrović, Veran Matić, Aca Singer, Aleksandar Nećak, Aleksandar Lebl, Željko Ožego- vić, i drugi. Svima se najsrdačnije zahvaljujem na otvorenosti i predusretljivosti i istovremeno izvinjavam onima koje sam mož- da izostavio. Zahvaljujem i mojim naučnim saradnicima Jovanu Niciću i Tamari Tomišić na pomoći pri prikupljanju materijala za knjigu. Duboku zahvalnost dugujem i saradnicima iz Beograd- skog centra za ljudska prava na zalaganju da ova knjiga postane dostupna javnosti, kao i Fondaciji Hajnrih Bel (Heinrich Böll), koja je obezbedila sredstva za njeno štampanje. Konačno veliko hvala mojoj porodici, pre svih supruzi Sa- bini Mihelj, na podršci, strpljenju i ljubavi. 9 Iako je mnogo ljudi doprinelo da ova knjiga bude napi- sana i objavljena, odgovornost za u njoj iznete stavove, kao i za eventualne propuste, isključivo je moja. Oktobar 2011. Jovan Bajford Lafboro, Velika Britanija 10 Glava 1 Uvod Od 1941. do 1944. godine, u koncentracionom logoru na Sajmištu u Beogradu stradalo je blizu 20.000 ljudi. Smešten u pa- viljonima Beogradskog sajma, na levoj obali Save, logor Sajmi- šte bio je najveći kazamat koji su za vreme Drugog svetskog rata stvorile okupatorske vlasti u Srbiji, ali i jedan od prvih nacističkih logora u Evropi namenjen masovnoj internaciji Jevreja. Između decembra 1941. i marta 1942. u Judenlager Semlin – kako je u to vreme glasio formalni naziv logora na Sajmištu – dovedeno je oko 7.000 Jevreja, uglavnom žena, dece i starih osoba, gotovo polovi- na predratne jevrejske populacije dela Srbije koji se 1941. našao pod neposrednom okupacijom Nemačkog rajha. U proleće 1942, za svega šest nedelja, gotovo svi su sistematski ubijeni upotrebom smrtonosnog gasnog kamiona. Ubrzo zatim, Srbija je proglašena za „Judenrein“ – očišćenu od Jevreja – a Sajmište je pretvoreno u Anhaltelager, prihvatni logor za političke zatvorenike, zarobljene partizane i prinudne radnike. Od leta 1942. do raspuštanja logora u julu 1944. godine, oko 32.000 zatočenika (većinom Srba) dove- deno je u Anhaltelager. Od ovog broja, oko trećine je stradalo u samom logoru, najčešće od gladi