De Achttiende Eeuw. Jaargang 41 bron De Achttiende Eeuw. Jaargang 41. Uitgeverij Verloren, Hilversum 2009 Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_doc003200901_01/colofon.php Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn. i.s.m. 3 [2009/1] Maskerade en Ontmaskering Inleiding congresbundel DAE1 Kornee van der Haven en Eveline Koolhaas-Grosfeld ‘Maskerade en Ontmaskering’ was het thema van het veertigjarig jubileumcongres van de Werkgroep Achttiende Eeuw in 2008. De keuze voor dit onderwerp lokte enthousiaste reacties uit - resulterend in de mooie vertogen die hier gebundeld zijn -, maar wekte soms ook enige bevreemding. De negentiende eeuw was toch, in de woorden van Marita Mathijsen, De gemaskerde eeuw? In haar spraakmakende boek betoogt Mathijsen dat de kloof die de hooggestemde idealen van de negentiende eeuw scheidde van de rauwe werkelijkheid zo groot was, dat maskers onmisbaar waren. De negentiende-eeuwse maskers stonden steeds tussen Natuur en Cultuur, en dienden er vooral toe de ontembare Natuur te bezweren. Wie niet voldeed aan de strenge eisen die de Cultuur stelde, hield gemaskerd de schijn op van fatsoen. Zeventiende-eeuwse maskers waren er ook in overvloed. Perez Zagorin laat in Ways of Lying: Dissimulation, Persecution, & Conformity in Early Modern Europe in het bijzonder de religieuze en filosofische maskerade beginnen ten tijde van de Reformatie. Hij begint met Calvijn om uiteindelijk bij Hobbes en Spinoza te belanden, die zich wel moesten accommoderen om niet in aanvaring te komen met de religieuze en politieke autoriteiten. Vergelijkbaar is het meer recente Dissimulations van Jean-Pierre Cavaillé, over de zeventiende-eeuwse libertinage érudit: Vanini, Le Mothe le Vayer, Gabriel Naudé. In de zeventiende eeuw lijkt het niet zozeer de discrepantie tussen Natuur en Cultuur, of tussen Feit en Norm te zijn die maskers nodig maakt, maar is het de intellectuele heterodoxie die kennelijk gemaskeerd moet worden.2 De achttiende eeuw onderscheidt zich vooral door haar voornemen om het masker van de wereld af te trekken. Zij wenste zich niet neer te leggen bij het adagium dat de hele wereld gemaskerd gaat; dubbelzinnigheid diende plaats te maken voor eenvoud, hypocrisie voor oprechtheid, gekunsteldheid voor natuurlijkheid. De ideale situatie werd geprojecteerd op de oorspronkelijke mensheid, terug naar de eenvoud werd een ideologie. Dat dit mythische verleden in de achttiende eeuw sterker dan ooit tot de verbeelding sprak, zal de neiging tot ‘ontmaskering’ zeker hebben aangemoedigd, maar er was natuurlijk meer aan de hand. Een verklarende omstandigheid is wellicht ook het typisch achttiende-eeuwse streven naar een strikte scheiding tussen het publieke domein en de politieke macht. Die scheiding zou de vrijheid van individuen waarborgen om zich in dat publieke domein te ontplooien. In de Republiek is dit ideaal van een beschermd publiek domein de afgelopen decennia min of meer terug- 1 Met dank aan de voorzitter van de werkgroep Wiep van Bunge; de eerste drie passages van deze inleiding zijn grotendeels ontleend aan de toespraak waarmee hij het congres opende. 2 Zie ook Van Houdt, On the Edge of Truth and Honesty. De Achttiende Eeuw. Jaargang 41 4 gevonden als praktijk in de tweede helft van de achttiende eeuw, toen vooral dankzij het Nederlandse genootschapswezen een geïnformeerde, publieke opinie ontstond, een arena waarbinnen met name veel over de toekomst van Nederland zelf werd geschreven en gesproken. Wellicht waren binnen deze arena maskers niet meer zo nodig - en mogelijk zaten zij zelfs in de weg? Ook een sociaal-psychologisch interpretatiekader is denkbaar. Zo brengt Dror Wahrmann in The Making of the Modern Self de toenemende afkeer van maskerades in het achttiende-eeuwse Engeland in verband met de ontwikkeling van een modern, persoonlijk identiteitsbesef. Uit zijn onderzoek naar de meest uiteenlopende culturele praktijken - van travestie tot antropologie - komt duidelijk naar voren dat de vroeg achttiende-eeuwse opvatting over identiteit nog betrekkelijk fluïde was. Men had als het ware de keuze uit een set van identiteiten, een set van maskers (Wahrmann spreekt ook wel van een ‘matrix’ van identiteiten) waarin men zelf positie moest kiezen. De flexibiliteit in het aannemen van identiteiten gold enerzijds als een voorwaarde om sociaal succesvol te kunnen opereren, anderzijds lagen er wellicht ook verborgen verlangens en emancipatoire mogelijkheden besloten in dit tijdelijk maskeradespel. Omstreeks 1770-1780 zou dit veranderen, eerst toen ontstond wat Wahrmann noemt, ‘a sense of a stable inner core of selfhood.’3 Wahrmann heeft voor zijn onderzoek dankbaar gebruik gemaakt van het boek van Terry Castle, Masquerade and civilization, dat een boeiend beeld geeft van de massale, commerciële maskeradefeesten in het achttiende-eeuwse Engeland - dus van maskerades in letterlijke zin. Dat er aan deze uiting van een oude, magische volkscultuur in de jaren 1770-1780 vrij abrupt een einde kwam, sluit dan ook goed aan bij Wahrmanns opvattingen. Castles verklaring van de ondergang van de eerder zo intens beleefde maskerades vindt Wahrmann echter niet bevredigend. Castle ziet een veelheid van factoren, die de altijd al aanwezige kritiek op vermomming van de kant van predikanten en pamflettisten nieuwe kracht hebben bijgezet: naast maatschappelijke ontwikkelingen als industrialisatie, groei van de steden, toenemend standsbewustzijn, bureaucratisering, burgerlijke disciplinering en het taboe op frivoliteiten, ook de voortschrijdende rationalisering van de wetenschap, met haar ongeloof in metamorfose, afkeer van dubbelzinnigheden, behoefte aan differentiatie en classificatie.4 Wahrmann bekijkt het verdwijnen van de maskerade liever vanuit zijn historisch kader van het identiteitsbesef. Volgens hem is de plotselinge overgang van het oude naar het moderne régime of identity het gevolg van de enorme identiteitscrisis die de Amerikaanse Vrijheidsstrijd in Engeland veroorzaakte. De schokkende ervaring dat de Amerikaanse tegenstanders eigenlijk niet van de Britten te onderscheiden waren, dat als het ware de eigen soort zich ontpopte als de vijand, had elk plezier in carnavaleske dubbelzinnigheid vergald en ontoelaatbaar gemaakt.5 3 Zie ook Van Houdt, On the Edge of Truth and Honesty. 4 Wahrmann, The making of the modern self, 168. 5 Castle, Masquerade and civilization, 98-109. De Achttiende Eeuw. Jaargang 41 5 Een eigenzinnig maar goed gedocumenteerd boek als dat van Wahrmann zet aan tot nadenken hoe de situatie in Nederland was. Dit is de opzet van deze bundel: verkenning van het tot nog toe verwaarloosde fenomeen van de maskerade - in letterlijke en figuurlijke zin. Het hier verzamelde materiaal zal meer inzicht geven in de opvattingen over identiteit, individualiteit en authenticiteit in het achttiende-eeuwse Nederland. De historiografische verwaarlozing, hoe interessant ook, komt hier overigens niet expliciet aan bod. We laten het bij de suggestie dat historici misschien te veel geloof hebben gehecht aan wat bij Johannes Le Francq van Berkheij een ‘oude bestendige’ karaktertrek van de Hollanders heet, namelijk dat zij ‘in al haar doen, zulk eene weezenlijke waarde aan alle haare verrigtingen, zelfs tot in den opschik, geeven, dat zij uitwendig niets vertoonen dan 't geen inderdaad plaats heeft.’6 Met het thema ‘Maskerade en Ontmaskering’ stellen wij deze ‘typisch Hollandse’ degelijkheid en eerlijkheid graag ter discussie. Daarmee opent zich een breed onderzoeksveld van vermommingen en onthullingen in het culturele en maatschappelijk leven van de achttiende eeuw. Dat de meeste auteurs zich bij de verkenning van dit relatief nieuwe onderzoeksveld oriënteren op de kritische bejegening van de maskerade ligt voor de hand. Immers, de argwaan en protesten die de verhullingspraktijken opriepen komen in veel gevallen het dichtst aan het oppervlak. Het meest evident is dit wel bij de veroordeling van hoofse maskerades. In de zeventiende en achttiende-eeuwse literatuur stond het hofleven haast synoniem voor vermomming en bedrog. Zoals Jeroen Duindam in zijn inleidend artikel onthult, hebben we hier in hoge mate te maken met een literair cliché, dat onze blik op de dagelijkse praktijk van het hofleven danig heeft weten te vertroebelen. Dat het hofleven minder eenduidig was dan kritische schrijvers deden geloven, neemt niet weg dat verkleedpartijen en gemaskerde bals schering en inslag waren aan de Europese hoven. Zij waren gerelateerd aan de religieuze kalender, legt Duindam uit, en dienden in het algemeen het paradoxale doel om de sociale hiërarchie te bevestigen, juist door haar tijdelijk op zijn kop te zetten. Maskerades in de Republiek: een eerste verkenning Beschrijvingen van hoofse maskerades of van commerciële verkleedpartijen zoals in Londen en Parijs, waar de elite de hoofse feestpraktijk imiteerde, zijn tot nog toe voor Nederland nauwelijks bekend. Wat niet wil zeggen dat dit type vermaak hier vreemd was. Zo nam het diplomatieke corps in Den Haag omstreeks 1713 de gelegenheid te baat om zich tijdens de onderhandelingen in de aanloop naar de Vrede van Utrecht op feestgebied duidelijk te profileren. Een groot aantal gezanten vertrok voor langere tijd naar Utrecht, waar hen door de Utrechtse autoriteiten onderdak werd geboden. Behalve theatervoorstellingen, verzorgd door Haagse komedianten, organiseerden zij grote bals masqués, waarvoor naast collega-diplomaten, ook belangrijke Utrechtse gasten werden uitgenodigd. Het waren met name de Spaanse en Portugese gezanten