فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، سال دوم، شماره 1، بهار 1400، پیاپی 5 شاپای الکترونیکی: Doi:10.52547/gsma.2.5.1 2717-2325 http://gsma.lu.ac.ir صفحات 1-21 سنجش ظرفیت سازگاری سکونتگاههای روستایی پیرامون دریاچه ارومیه )مورد مطالعه: شهرستان میاندوآب( 1* ثریا ابراهیمی ، دانشجوی دکتری گروه جغرافیای انسانی و آمایش، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. عبدالرضا رحمانیفضلی، دانشیار گروه جغرافیای انسانی و آمایش، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. فرهاد عزیزپور، دانشیار گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران. تاریخ دریافت: 10/1/1400 پذیرش نهایی: 1400/2/25 چکیده امروزه برای سازگار شدن با استرسهای واقعی یا مورد انتظار و برای مقابله با پیامدها و بحرانهای طبیعی )خشکسالی، سیل، زلزله و غیره( توجه به ظرفیت سازگاری سکونتگاههای انسانی به ویژه در مناطق روستایی، از اهمیت بیبدیلی برخوردار است. بنابراین، هدف از این مقاله بررسی و سنجش میزان ظرفیت سازگاری نواحی روستایی نسبت به خشکیدن دریاچه ارومیه در شهرستان میاندوآب است. این پژوهش کاربردی و از لحاظ روش توصیفی – تحلیلی و برای جمعآوری دادهها از مطالعات کتابخانهای و میدانی استفاده شد. 15 درصد از روستاهای این شهرستان با استفاده از سه معیار تعداد خانوار روستایی، توزیع جغرافیایی و موقعیت طبیعی به عنوان جامعه آماری انتخاب و سپس از این میان این روستاها با استفاده از فرمول کوکران تعداد 330 خانوار بهعنوان حجم نمونه انتخاب شدند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از آزمون تیتک نمونهای، مدل تصمیمگیری کوپراس، تحلیل خوشهای و آماره مورن I در نرمافزار GIS بهره گرفته شد. یافتهها نشان داد، 10 درصد روستاها )سه روستای گل سلیمانآباد، تازهکند حاصلقوبی و حاجیحسن( با ظرفیت سازگاری باﻻ، 67/6 درصد در سطح سازگاری متوسط، 33/13 درصد در سطح سازگاری پایین و 67/66 درصد روستاها- که 20 روستای نمونه را شامل میشود، در وضعیت خیلی پایین از نظر ظرفیت سازگاری نسبت به خشکیدن دریاچه ارومیه قرار گرفتند. در ضمن الگوی فضایی شاخصهای ظرفیت سازگاری در شهرستان میاندوآب بر اساس آماره مورن I از الگوی تصادفی پیروی میکند و روستاهای که دسترسی به منابع آب و سرمایه کافی و دسترسی سریع به شهر Downloaded from gsma.lu.ac.ir at 19:29 IRST on Friday September 24th 2021 [ DOI: Doi:10.52547/gsma.2.5.1 ] میاندوآب دارند از میزان ظرفیت سازگاری باﻻتری برخوردار هستند و در کل میزان ظرفیت سازگاری روستاهای مورد مطالعه در سطح متوسط به پایین قرار دارد. واژگان کلیدی: ظرفیت سازگاری، خشکسالی، دریاچه ارومیه، شهرستان میاندوآب. Email: [email protected] * 1 نویسنده مسئول نحوه استنادهی به مقاله: ابراهیمی، ثریا، رحمانیفضلی، عبدالرضا، عزیزپور، فرهاد )1400(. سنجش ظرفیت سازگاری سکونتگاههای روستایی پیرامون دریاچه ارومیه )مورد مطالعه: شهرستان میاندوآب(. فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی. سال دوم، شماره 1 )5(. صص Doi:10.52547/gsma.2.5.1 .1-21 2 سنجش ظرفیت سازگاری سکونتگاههای روستایی پیرامون .... )ابراهیمی و همکاران( - 4 1. مقدمه محیطی وفق داده و سازگار نمایند )واسکوز ، 2020: 1(. به زندگی بشر همواره با انواع مخاطرات و بحرانهای طبیعی طوریکه، ظرفیت سازگاری بهعنوان توانایی سیستم یا افراد مانند؛ زلزله، طوفان، خشکسالی، سیل و غیره همراه بوده که برای تطبیق با تغییرات اقلیمی بهمنظور کاهش آسیبهای در این میان پدیده خشکسالی از اهمیت ویژهای برخوردار وارده یا مقابله با عواقب آن تعریف شده است )گاپتا و 5 است )سواری و شوکتی، 1398: 18(. زیرا خشکسالی یک همکاران ، 2010( و مدیریت ریسک با استقرار سیستم جامع حالت خزنده و فرم خطرناک از آن به شمار میرود که اعﻻم خطر زود هنگام، اعمال روشهای مشخص ارزیابی 1 شروع آن نامعلوم و پایانش غیرقابل پیشبینی است )والکر ، ریسک و تدوین راهبردهای مختلف، توان مقابله کشاورزان 6 2014: 606( و در تمام شرایط آب و هوایی رخ میدهد و را بهبود میبخشد )هاودن و همکاران ، 2007(. به این ترتیب با توجه به اینکه اغلب در مدت زمان طوﻻنی و فضایی میتوان گفت شناسایی مولفههای ظرفیت سازگاری بزرگی رخ میدهد، هزینههای زیستمحیطی، اقتصادی و روستاییان در مواجهه با تغییرات اقلیمی و بحرانهای طبیعی 2 اجتماعی زیادی به بار میآورد )اسپینونی و همکاران ، منجر به اجرای استراتژیهای مدیریت بهتر به منظور کاهش 2015: 50(. چنانچه، در طول تاریخ بسیاری از جوامع و خسارات ناشی از این تغییر میشود. این مسئله در ایران با تمدنهای انسانی، بهویژه در مشرق زمین در اثر وقوع پدیده آب و هوای خشک و نیمه خشک از اهمیت ویژه ای خشکسالی از بین رفته و یا شکوه عظمت اولیه خود را از برخوردار است، جایی که حدود 25 درصد از جمعیت آن را 3 دست دادهاند )آپدوهایا ، 2017(. ذینفعان بخش کشاورزی تشکیل میدهند. در ایران نیز بررسی اسناد و مدارک معتبر تاریخی نیز گویای این ساﻻنه مخاطرات مختلفی به وقوع میپیوندند و به طوری که واقعیت است که در مناطق خشک کرة زمین مانند خاورمیانه ایران جزو 10 کشور حادثهخیز جهان است و این مخاطرات و قاره آفریقا، شکلگیری و ادامة حیات انسانها با عوامل جوامع روستایی و ظرفیت سازگاری آنها در مناطق مختلف 7 اقلیمی و بهویژه خشکسالی رابطة مستقیم داشته و امروزه نیز را بشدت تحت تأثیر قرار داده است )شریعتزاده و این ارتباط بیشتر در جوامع روستایی محسوس است. بدین همکاران، 2021: 2(. یکی از بحرانهای طبیعی که در سبب، اخیراً، جهتگیری برنامهریزان روستایی، به سمت و شمالغرب ایران اتفاق افتاده ظرفیت سازگاری و انطباق سوی مدیریت ریسک خشکسالی متمایل شده )تقیپور و روستاییان پیرامون آن را تحت تأثیر قرار داده است، کاهش همکاران، 1398(، تا مسئولین مدیریت خشکسالی بتوانند سطح آب دریاچه ارومیه است )حیدریساربان، 1395: 51(. Downloaded from gsma.lu.ac.ir at 19:29 IRST on Friday September 24th 2021 [ DOI: Doi:10.52547/gsma.2.5.1 ] ظرفیت سازگاری و توانایی اقشار مختلف جوامع روستایی را این دریاچه نقش مهمی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و 8 با نگرشی پیشگیرانه در برابر خشکسالی به حداکثر ممکن زیستمحیطی، شمال غربی ایران ایفا مینماید )فرجزاده و برسانند. چنانچه، جوامع در طول تاریخ با تغییرات اقلیمی و همکاران، 2014: 39(. ولی در طی چند دهه گذشته با محیطی سازگار بوده و سعی کردهاند خود را بحرانهای شرایطی بحرانی مواجه شده و قسمتهای زیادی از آن در 4 Vasquez 5 Gupta et al 6 1 Howden et al Walker 7 Shariatzadeh 2 Spinoni et al 8 3 Farajzadeh Upadhyaya فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، سال دوم، شماره اول )پیاپی 5(، بهار 1400 3 معرض خشک شدن قرار گرفته است )اصغریزمانی، 1392: با توجه به آبگیری خیلی خوب در 2 سال اخیر )-1398 78(. بهطوریکه، روند نزولی آن از سال 1374 شروع 1399(، اگرچه دریاچه ارومیه در حال احیا است. ولی این گردیده و در طی بیست سال، تراز دریاچه بیش از 8 متر افت احتمال وقوع این بحران یعنی خشک شدن و کاهش سطح کرده است. در واقع با توجه به ارقام ثبت شده، به طور آب دریاچه ارومیه در آینده دور و نزدیک و همینطور متوسط دریاچه در این بیست سال اخیر سالیانه با افت 40 وقوع خشکسالی وجود دارد. بنابراین، اگر ظرفیت سازگاری سانتیمتری مواجه بوده است. با توجه به عمق کم این و مدیریت ریسک مورد توجه قرار نگیرد ممکن است در دریاچه، این میزان افت تراز منجر به خشکی درصد قابل بحران جدید در آینده چالشهای حادتری در شهرستان مﻻحطهای از سطح دریاچه گردیده و بیش از 30 میلیارد متر میاندوآب شکل گیرد. بنابراین، این پژوهش بهدنبال معکب از حجم آب آن در اثر تبخیر و عدم ورود منابع آب پاسخگویی به این سوال اساسی است که وضعیت ظرفیت کافی به آن، از بین رفته است )ستاد احیای دریاچه ارومیه، سازگاری روستاهای شهرستان میاندوآب نسبت به خشکیدن 1394: 11(. دریاچه ارومیه چگونه است؟ خشک شدن دریاچه اورمیه میتواند زمینهساز اثرات سازگاری اغلب با انطباق یکسان در نظر گرفته می- اکولوژیکی گستردهای در شمال غرب کشور شده و حتی شود، اما در واقع یکسان نیستند و تفاوت اساسی با همدیگر 2 کشورهای همجوار را هم به طور جدی تحت تاثیر قرار دارند )جانسن و وورت، 2020: 2(. چنانچه ظرفیت دهد. مثﻻ ذرات نمک و غبار ممکن است حتی به پوشش سازگاری توانایی و قابلیت یک سیستم برای سازگار شدن با برف بخشهایی از کشورهای همسایه آسیب وارد نموده و استرسهای واقعی یا مورد انتظار یا مقابله با پیامدها است و باعث تغییر روند جریان آب از ارتفاعات شود و امنیت آب بهعنوان تابعی از ثروت، فناوری، تحصیﻻت، اطﻻعات، 1 و غذا را تهدید کند )انوری و واﻻیی، 2015: 65(. این مهارتها، زیرساخت، دسترسی به منابع و پایداری و قابلیت- 3 ذرات نمک، حتی امکان رساندن خود به پایتخت را هم های مدیریت در نظر گرفته شده است )باسل و همکاران، دارند، زندگی را برای ساکنان اطراف دریاچه بسیار سخت 2020: 156(. به تعریفی دیگر، توانایی برنامهریزی و استفاده خواهند کرد و امکان کشاورزی و دامداری در حوضه آبریز از راهبردهای سازگاری، برای تعدیل اثرات نامطلوب دریاچه ارومیه را خواهند گرفت و کشاورزان را به مهاجرت تغییرات اقلیمی است )سلیمانی و همکاران، 1395: 66(. وادار میکنند. هم اکنون سوختن برگ درختان در حاشیه ظرفیت سازگاری ممکن است نهفته باشد و تنها زمانی درک Downloaded from gsma.lu.ac.ir at 19:29 IRST on Friday September 24th 2021 [ DOI: Doi:10.52547/gsma.2.5.1 ] دریاچه و شور شدن زمین های اطراف، کشاورزان را مجبور شود که بخشها یا سیستمها، در معرض محرک واقعی یا 4 کرده است تا کشت را به زمینهای باﻻدست ببرند و زمین- مورد انتظاری قرار گیرند )جیبیتی، 2009: 46( و تنها های دورتر از دریاچه را زیر کشت ببرد این یعنی هنگامی میتواند مشاهده شود که برخی از سازگاریها به 5 خداحافظی روستاییان با محل اقامت خود، مهاجرت به صورت عینی درک شوند )لیمس ، 2008: 27(. روشهای شهرهای اطراف و حتی شهرهای دورتر از دریاچه و بحران اقتصادی مختلفی برای ارزیابی و کاهش آسیبپذیری در آن )فنی و معروفی، 1397(. همچنین، ﻻزم بهذکر است که 2 Janssen and Voort 3 Basel 4 Gbetibouo 5 1 Lemos Anvari and Valaie 4 سنجش ظرفیت سازگاری سکونتگاههای روستایی پیرامون .... )ابراهیمی و همکاران( مقیاسهای منطقهای، ملی و جهانی استفاده شده است.