Rocznik VI • 2020 • nr 6(8), z. 2 „Rocznik Kresowy“ 2020 © copyright by Muzeum Niepodległości w Warszawie RECENZENCI: prof. dr hab. Piotr Matusak prof. dr hab. Wojciech Włodarkiewicz RADA NAUKOWA: dr Stanisław Dziedzic (Uniwersytet Jagielloński), doc. dr Mykoła Genyk (Podkarpacki Uniwersytet Narodowy w Iwano-Frankiwsku), dr Mariusz Kardas (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), prof. dr hab. Norbert Kasparek (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Archiwum Pań- stwowe w Olsztynie), prof. dr hab. Włodzimierz Osadczy (Katolicki Uniwer- sytet Lubelski), dr hab. Adam A. Ostanek (Wojskowa Akademia Techniczna), dr Rafał Roguski (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedl- cach), dr hab. Piotr Semków (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), dr Tadeusz Skoczek (Muzeum Niepodległości w Warszawie), prof. dr hab. Aleksander Smoliński (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) dr hab. Jolanta Załęczny (Muzeum Niepodległości w Warszawie) KOLEGIUM REDAKCYJNE: mgr Krzysztof Bąkała – zastępca redaktora naczelnego (Muzeum Nie- podległości w Warszawie), mgr Tibor Gerencsėr (Eötvös Loránd Tudomá- nyegyetem, Budapest), mgr Małgorzata Izdebska-Młot – redaktor języ- kowy, dr hab. prof. PUNO Zbigniew Judycki (Fundacja Polonia Semper Fidelis), dr Izabela Mościcka (Muzeum Niepodległości w Warszawie), mgr Janusz Paluch (Biblioteka Kraków), mgr Dorota Panowek (sekretarz re- dakcji), dr Tadeusz Samborski (Stowarzyszenie Kulturalne „Krajobrazy“), dr Jan Sęk (Fundacja Willa Polonia), dr Tadeusz Skoczek – redaktor naczel- ny (Muzeum Niepodległości w Warszawie), dr Anna Varanytsya (Instytut Ukrainoznawstwa Ukraińskiej Akademii Nauk we Lwowie), mgr Łukasz Żywek (Muzeum Niepodległości w Warszawie) ISSN: 2391-6435 ISBN: 978-83-958896-0-8 Wydawnictwo Muzeum Niepodległości (Unikatowy identyfi kator wydawnictwa naukowego: 42 700) X Pawilon Cytadeli Warszawskiej ul. Skazańców 25, 01-532 Warszawa [email protected] Spis treści Krzysztof Bąkała – Religijne dziedzictwo Kresów ............................................... 5 ARTYKUŁY I ROZPRAWY Ihar Melnikau – Tak umierali Litwini. Tragedia szlacheckiej rodziny Druc- kich-Lubeckich z Nowego Pola pod Mińskiem ................................................. 9 Ks. bp Marian Buczek – Wznowienie hierarchii rzymskokatolickiej na Ukrainie w roku 1991 przez Jana Pawła II oraz mianowanie kolejnych biskupów ......................................................................................................... 25 Stanisław Dziedzic – Forteca Najświętszej Panny (Berdyczów) ..................... 65 Izabela Mościcka – Nurt Nowej Rzeczowości w twórczości Michała Rouby ...... 115 Andrzej Kotecki – Warszawskie Madonny Kresowe. Matka Boża Jazłowiec- ka. Jazłowiec – Szymanów ............................................................................ 139 Adam Adrian Ostanek – Drugoplanowi ojcowie Niepodległej. Ludwik Wła- dysław Giebułtowicz (1898–1972) ............................................................... 159 Piotr Olechowski – Życie profesora Juliusza Makarewicza w powojennym Lwowie (1945−1955) .................................................................................... 179 Aleksander Smoliński – Kamieniec Podolski – dzieje i obecny stan kresowej twierdzy dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów ................................... 217 Ks. Błażej Michalewski – Księdza Donata Nowickiego pobyt na Sołówkach ..... 263 Beata Michalec – Droga do pojednania. Skwer gen. Marka Bezruczki na war- szawskiej Woli .............................................................................................. 307 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE Maciej Franz – Obraz Symona Petlury w świetle źródeł policyjnych woje- wództwa stanisławowskiego 1921−1939 ..................................................... 325 Łukasz Żywek – Zofi i Sadowskiej spotkanie z Wołyniem ................................ 343 OMÓWIENIA I RECENZJE Rafał Michliński – Wyprawy kijowskiej szkic zbiorowy – rzecz o albumie Ośrodka KARTA w 100-lecie wyprawy ...................................................... 359 Piotr Cichoracki – Dzieje wołyńskiej policji okresu międzywojennego ............ 367 IN MEMORIAM Krzysztof Bąkała – Profesor Piotr Matusak ..................................................... 373 Autorzy .............................................................................................................. 376 Religijne dziedzictwo Kresów Zapraszamy do zapoznania się z treścią kolejnego numeru ,,Rocz- nika Kresowego”. Jak zwykle staraliśmy się dobrać materiał o jak najszerszym zakresie tematycznym, w wielu wypadkach nieporu- szanym w szerszej publicystyce w ogóle bądź w niewystarczającym jeszcze zakresie. Mimo to, z pewnością każdy czytelnik, zapoznając się ze spisem treści zauważy, iż w bieżącym numerze pisma domi- nują zagadnienia związane ze sferą sacrum. Historyk zwolniony jest z rozważań, czy współcześnie jesteśmy w Polsce świadkami końca katolicyzmu jako dominującej formy kulturowej, jednakże pochylając się nad zagadnieniami tematyki kresowej nie może mieć najmniej- szej wątpliwości, że chrześcijaństwo, niezależnie, w jaki sposób wy- konywano znak krzyża, było dominującym determinantem na wielu polach życia polityczno-społecznego Rzeczypospolitej. Po jej upadku narodził się wyraźny model obyczaju patriotycznego charakteryzu- jący się zrośnięciem ceremonii z obrzędem sakralnym. ,,Bóg Pola- ków utracił część swoich atrybutów uniwersalnych stając się bogiem nieszczęśliwych”1. Nie rozwijając nadto tematu, wystarczy przypo- mnieć, iż wieszcz Mickiewicz – przyjmując dzisiejszą nomenklaturę kresowy Litwin – będąc profesorem literatury łacińskiej na uniwer- sytecie w Lozannie podczas swego pierwszego wystąpienia poświę- cił wykład poetom wczesnochrześcijańskim piszącym po łacinie. Na temat swojej ortodoksyjnej postawy z dumą pisał w liście do Kaj- siewicza2: ,,Jestem pierwszy katolik – profesor od czasów jak stoi arcy- -protestancka akademia”3. 1 B. Jedynak, Dziedzictwo obyczaju narodowego Polaków. Pamięć i zapomnienie, Lublin 2004, s. 70. 2 Hieronim Kajsiewicz, kaznodzieja, pisarz religijny, współzałożyciel zakonu zmar- twychwstańców. Spowiednik Cypriana Kamila Norwida i Zygmunta Krasińskiego. 3 B. Urbankowski, Adam Mickiewicz. Tajemnice wiary, miłości i śmierci, Warszawa 1999, s. 172. 5 Wracając jednak do zawartości ,,Rocznika”. Jesteśmy u progu 2021 roku, w którym obchodzona będzie 100. rocznica ustaleń porządku ryskiego, decydującego o ostatecznym kształcie wschodniej grani- cy Polski. Dokonał on podziałów wsi, gospodarstw, a także rodzin. O tragicznych losach jednej z nich − Druckich-Lubeckich − przypo- mina Ihar Melnikau. Wśród innych przypadających w przyszłym roku rocznic trzeba też zaznaczyć 30-lecie wznowienia hierarchii rzymskokatolickiej na Ukrainie, a także wspomnieć o pielgrzymce św. Jana Pawła II na Ukrainę, której przypadać będzie 20. rocznica. O tych wydarzeniach oraz o mianowaniu biskupów dowiemy się z artykułu ks. biskupa Mariana Buczka. Materiał jest ważnym przy- czynkiem do badań nad najnowszą historią Kościoła. Autor w la- tach 1991−2002 był kanclerzem kurii metropolitalnej we Lwowie, zaś od roku 1992 do 2014 roku pełnił funkcję sekretarza generalnego kon- ferencji episkopatu rzymskokatolickiego Ukrainy. W latach 2002−2007 był biskupem pomocniczym Lwowa, zaś w roku 2007 został miano- wany koadiutorem. Od 2009 do 2014 roku był biskupem diecezji char- kowsko-zaporoskiej. Wobec pełnienia tych funkcji, osobiście uczest- niczył w wielu zdarzeniach opisywanych w materiale. O niezwykłych losach i miejscu, jakie w historii Polski odegrał klasztor karmelitów bosych, powstały w Berdyczowie, w dawnym zamku Tyszkiewiczów, opowiada tekst Stanisława Dziedzica. Obiekt ten z uwagi na słynący z cudów obraz Matki Bożej Śnieżnej zyskał w historii miano Fortecy Najświętszej Maryi Panny. Wyczerpująco historię oraz stan obecny innej twierdzy − Kamień- ca Podolskiego − przedstawia Aleksander Smoliński. Podkreśla, iż miejsce to jest jednym z wielu nierozerwalnie związanych z burz- liwymi, niemal mitycznymi, dziejami potężnej niegdyś Rzeczypo- spolitej Obojga Narodów. Stanowi też ważne świadectwo dorobku cywilizacyjnego tego wieloetnicznego, wielokulturowego i wielore- ligijnego państwa. Istotną rolę w dziedzictwie kresowym pełni twórczość artystycz- na. Sylwetkę związanego z Wilnem Michała Rouby przedstawia Izabela Mościcka. Autorka omawia wykonany przez artystę w la- tach 1929−1941 cykl wedut Wilna. Przypomina też, iż malarz był współzałożycielem Wileńskiego Towarzystwa Artystów Plastyków. Z kolei Andrzej Kotecki kontynuuje na łamach ,,Rocznika” swój cykl 6 poświęcony warszawskim madonnom kresowym. Tym razem opisu- je losy rzeźby Matki Bożej, zwanej Jazłowiecką i kult, jaki jej towarzy- szył w Jazłowcu, a który obecnie, w wyniku dziejowej zawieruchy kontynuowany jest w Szymanowie. Wspomina też jej twórcę − To- masza Oskara Sosnowskiego, uważanego za jednego z najwybitniej- szych rzeźbiarzy sztuki sakralnej w XIX-wiecznej Europie. Przybliżanie życiorysów mniej znanych postaci jest jednym z na- szych zasadniczych celów. Tym razem Adam A. Ostanek przedstawia sylwetkę Ludwika Giebułtowicza, który jak tysiące innych w obronie ojczyzny stanął z bronią w ręku do boju. Autor wykorzystał materiały znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym oraz dokumen- ty z pieczołowitością przechowywane przez córkę bohatera artykułu, Heleną Sak. Warto zwrócić uwagę, iż artykuły biografi czne są rów- nież niezwykle interesujące z genealogicznego punktu widzenia. Kolejną upamiętnioną w tym numerze postacią jest profesor Ju- liusz Makarewicz i jego losy w powojennym