5 Beroep en inkomen gedurende het verstedelijkingsproces in Hoogezand-Sappemeer, Veendam en Winschoten 5.1 Inleiding Door de ontwikkelingen in de beroeps- en bedrijfsstructuur na te gaan, hebben we inmiddels kunnen vaststellen welke kernen in het Oost-Groningse veengebied verstedelijkt raakten. De primaire vraag die in dit hoofdstuk gesteld wordt, is of de beroepen die verband hielden met de nieuwe centrale functies van deze verstedelijkte kernen, ook het meest succesvol waren. Dit is na te gaan door te analyseren of zij hoog scoorden op de inkomensladder. In het verlengde daarvan moet uiteraard de vraag gesteld worden wat er gebeurde met de inkomens van de ‘traditionele’ beroepsgroepen. Door de gehanteerde vraagstelling komen alleen de verstedelijkte kernen Hoogezand-Sappemeer, Veendam en Winschoten aan de orde. Zo krijgen we een verdieping van het verstedelijkingsproces, want niet alleen de toename van het aantal werkenden in de stedelijke beroepen, maar ook hoe goed die het doen, komt nu aan de orde. Uitgangspunt voor deze analyse zijn de structuuranalyses die in de inlei- ding zijn geïntroduceerd. Deze zijn beperkt tot de beroepen van de gezins- hoofden. Maar dat is voor deze exercitie voldoende, omdat alleen gezinshoof- den werden aangeslagen in de hoofdelijke omslag. De hoofdelijke omslag is de enige bron die we hebben omtrent het inkomen in de door mij behandelde periode. Vooral in de eerste helft van de 19e eeuw was de gemeentelijke hoofdelijke omslag een belasting op vermogen en minder op inkomen. Later werd het meer een inkomensheffing.1 De hoofdelijke omslag bestond uit een aantal klassen met voor iedere klasse een gemiddeld inkomen. Van gemeentewege werd geschat in welke vermogens- c.q. inkomensklasse men thuishoorde. Daar kon bezwaar tegen gemaakt wor- den maar in deze relatief kleine gemeenten hadden de zetters, die van gemeen- tewege inschaalden, meestal wel een goed inzicht in wie rijker was dan wie. Voor elk gezinshoofd in de structuuranalyse is gekeken in welke klasse deze werd aangeslagen. In navolging van Richard Paping is voor iedere beroepsgroep een aanslag percentage vastgesteld op een schaal van 100.2 Als bijvoorbeeld in tabel 5.1 achter de landbouwers een cijfer van 71 staat vermeld, dan betekent VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN 268 HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED 1800-1940 dit dat in Hoogezand in 1850 71% van de gezinshoofden lager werd aangesla- gen en 29% hoger dan de gemiddelde landbouwer. Dit cijfer van 71 noem ik de gemiddelde positie van de beroepsgroep in de hoofdelijke omslag. 5.2 De inkomensstructuur In de tabellen 5.1 t/m 5.4 staan de gemiddelde positie in de hoofdelijke omslag met de bijbehorende standaarddeviatie voor elke beroepsgroep ver- meld. Als extra informatie wordt ook het percentage dat de betreffende beroepsgroep van het totaal aantal gezinshoofden uitmaakte, gegeven. Alle arbeiders vormen hier tezamen één groep. Het kan hier dus zowel om fabrieksarbeiders, landarbeiders, sjouwers of losse arbeiders gaan. Arbeiders waren meestal niet in vaste dienst bij de landbouwers of bij de fabrieken. De landbouw was een sector waar de werkgelegenheid zich in een bepaald seizoen concentreerde en dat gold ook voor een industrie als de aardappel- zetmeelfabricage, die alleen voor aanvullende werkgelegenheid zorgde. De knechten in de nijverheid vormden een aparte categorie. Zij onder- scheidden zich van de arbeiders omdat zij in vaste dienst waren bij een baas. Verder gaat het hier om vast personeel in de fabrieken. Ook de zeelieden en schippersknechten zijn vanwege hun specifieke arbeid te onderscheiden van de arbeiders. Verder zijn in de plaatsen waar veel gezinshoofden als koop- mansknecht werkzaam waren, deze als aparte groep genomen.3 Van degenen die niet in loondienst waren, zijn de zelfstandigen in de nijverheid, de kooplieden, de (binnen- en zee)schippers, en de landbouwers als categorieën onderscheiden. Hierbij zijn de zelfstandigen in de nijverheid gesplitst in een groep fabrikanten en scheepsbouwers aan de ene kant en ambachtslieden aan de andere. De categorie scheepsbouwers en fabrikanten omvat zelfstandigen die een kapitaalintensief en/of grootschalig nijverheids- bedrijf exploiteerden.4 Bij de ambachtslieden onderscheid ik enkele beroepen die kenmerkend zijn voor een verzorgingsfunctie: de kleer- en schoenmakers, de bakkers en slagers en verder de timmerlieden en ververs, en de kuipers, smeden en wagenmakers. De beroepen in de economische diensten zijn van uiteenlopende aard. In de eerste plaats gaat het om zelfstandigen in de horeca: de tappers, de caféhou- ders en de logementhouders. Daarnaast komen in deze groep mensen voor die zich met verkeer en vervoer bezig hielden: de scheepsjagers, de verlaatmees- ters en de voermannen, maar ook degenen die in dienst waren van een spoor- weg-, diligence- of trammaatschappij, en ook hen die bij de posterijen werk- ten. Daarnaast bevinden zich hieronder ook af en toe gezinshoofden die in het bank- of verzekeringswezen werkzaam waren. Deze groepen waren elk afzon- derlijk te klein om ze apart te houden. De maatschappelijke diensten omvat de beroepen waarvoor vaak een hogere opleiding moest worden gevolgd: medici, advocaten, klerken etc. Ook BEROEP EN INKOMEN GEDURENDE HET VERSTEDELIJKINGSPROCES IN HOOGEZAND-SAPPEMEER, VEENDAM EN WINSCHOTEN 269 was dat het geval voor de onderwijsgevenden, overheidsdienaren en predikan- ten. In de gemeente Winschoten waren er zoveel gezinshoofden in dienst van de overheid, dat zij tot een aparte categorie gerekend worden. Voor de gemeente Hoogezand zijn er alleen cijfers van 1849 en latere steek- jaren, voor Sappemeer, Veendam en Winschoten zijn er ook cijfers eerder uit de 19e eeuw. Veendam en Winschoten kenden al voor 1815 bevolkingsre- gisters en kohieren van de hoofdelijke omslag. De volgorde van de beroepen voor deze plaatsen is die volgens het gemiddeld inkomen in het eerste steek- jaar. We hebben zo zicht op de ontwikkeling in de omvang van de verschillen- de beroepsgroepen, terwijl de combinatie van omvang en gemiddeld inkomen de lotgevallen van de verschillende beroepsgroepen laat zien. Tabel 5.1 De gemiddelde posities in de hoofdelijke omslag (gp), de standaarddeviaties (sd) en de percentages (%) van verschillende groepen gezinshoofden in de gemeente Hoogezand HOOGEZAND 1849 1870 1890 1910 gp sd % gp sd % gp sd % gp sd % fabrikanten, scheepsbwrs 82 17,5 2,6 84 9,6 1,9 89 14,9 2,1 89 16,5 2,1 landbouwers 71 23,0 19,9 77 21,9 16,6 73 24,2 14,5 76 23,1 10,9 schippers 67 21,7 2,7 37 9,3 3,5 40 14,4 9,0 38 14,6 10,9 kuipers, smeden, wagenmk 64 21,8 2,4 53 24,0 2,6 59 25,3 2,2 63 23,8 0,8 maatsch. diensten 63 29,5 4,2 72 24,7 4,0 68 24,7 3,1 70 25,0 4,9 bakkers, slagers 56 25,0 4,2 71 22,3 2,0 68 21,5 1,9 72 19,3 2,3 economische diensten 55 24,5 1,7 47 22,6 2,2 46 20,1 3,9 66 23,6 3,9 kooplieden 52 27,1 8,0 50 22,9 8,3 56 25,1 7,5 51 25,1 5,4 zelfst. ambachtslieden 52 26,3 7,4 58 24,6 4,7 59 25,4 3,4 61 24,1 2,3 timmerlieden, ververs 44 21,4 3,3 44 17,4 5,6 45 18,2 3,5 57 23,9 3,6 kleer-, schoenmakers 41 18,2 5,0 39 12,4 4,6 52 21,3 2,2 48 22,4 2,7 zeelui, schipperskn. 35 13,5 1,1 knechten nijverheid 34 11,9 6,2 36 7,4 11,8 37 8,3 14,8 41 16,9 17,5 arbeiders 32 7,5 22,5 36 4,1 26,2 36 0,0 22,9 35 8,9 25,1 zonder 37 19,5 8,9 49 23,8 6,2 51 25,5 9,0 54 27,6 7,6 N/N/N/N 663 808 945 Bron: structuuranalyses Hoogezand. Steekproefgroottes: 1850, 1870, 1890: 1/2, 1910: 1/3 VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN 270 HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED 1800-1940 Tabel 5.2 De gemiddelde posities in de hoofdelijke omslag (gp), de standaarddeviaties (sd) en de percentages (%) van verschillende groepen gezinshoofden in de gemeente Sappemeer SAPPEMEER 1829 1849 1870 1890 1910 gp sd % gp sd % gp sd % gp sd % gp sd % maatsch. diensten 88 12,5 2,2 71 27,9 3,9 75 23,2 3,7 69 27,2 3,2 80 19,8 5,8 fabrikanten, scheepsbwrs 75 18,1 1,7 75 22,1 2,2 78 24,9 1,7 63 25,8 1,4 82 20,3 1,1 landbouwers 73 22,7 15,8 73 24,4 11,4 75 18,5 9,8 71 26,2 7,8 83 23,1 4,8 tuinders 54 21,6 3,7 kuipers, smeden, wagnm 70 15,9 2,1 59 23,7 3,3 50 20,8 2,5 43 13,3 2,3 68 23,7 1,8 bakkers, slagers 67 13,8 2,1 52 23,9 1,6 60 23,0 3,5 71 22,2 2,9 64 20,8 3,0 schippers 66 23,3 8,9 53 23,7 8,1 57 24,7 8,2 43 12,4 6,1 38 10,9 5,5 economische diensten 64 17,7 1,1 47 22,0 3,1 43 18,9 2,9 46 16,9 2,3 55 23,9 3,6 zelfst. ambachtslieden 60 21,8 6,7 57 26,0 7,7 64 26,6 5,6 70 27,6 3,8 58 25,0 4,6 kooplieden 53 27,7 9,4 57 25,5 7,1 51 25,4 8,9 57 24,2 9,0 55 25,2 8,9 timmerlieden, ververs 51 18,8 4,0 43 16,2 3,1 44 18,2 6,2 44 14,0 6,5 52 21,9 5,5 kleer-, schoenmakers 49 21,2 4,9 38 10,3 6,1 40 14,8 5,1 46 16,2 5,2 40 15,7 2,6 knechten nijverheid 32 16,5 4,8 36 5,9 8,1 35 5,3 8,9 40 6,4 10,6 37 9,0 10,8 zeelui, schipperskn.