Kroniek / Chronique Een mens van vlees en bloed... ? Een biografie van Hendrik Jozef Elias door Pieter Jan Verstraete 1 JORIS DEDEURWAERDER * Anders dan een reeks topfiguren uit het van Hendrik Elias zelf en van dat van diens Vlaams-nationalisme – August Borms, advocaat, Frans Van der Elst (1920-1997), Cyriel Verschaeve, Staf De Clercq, Jeroom later stichter en voorzitter van de Volk- Leuridan, Frans Daels, Reimond Tolle- sunie en minister van Staat. naere – is Hendrik Elias zelfs in eigen kring nooit populair geweest. Dat verklaart on- Het politiek levensverhaal van Hendrik getwijfeld waarom het in de overvloedige (“Rik”) Jozef Elias (Machelen 1902-Ukkel apologetische literatuur ontbreekt aan 1973) werd gepredestineerd door trauma- biografische geschriften over de tweede tiserende jeugdervaringen. Als zoon uit leider van het VNV. Ook de sinds de het kinderrijke gezin van een bescheiden, jaren 1970 verschenen wetenschappelijk- vóór 1914 niet als opvallend Vlaamsgezind historische publicaties over het Vlaams- aangeschreven postbeambte in Vilvoorde, nationalisme tijdens het interbellum en die zich in het activisme engageerde en tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben tijdens de Eerste Wereldoorlog promotie weinig aandacht besteed aan het levens- maakte, kwam Elias als puber in het fla- verhaal van de belangrijkste Vlaamse mingantische gezelschapsleven terecht. poli tiek collaborateur. Dat milieu werd door de patriottisch weld- enkende medeburgers in het ver fransende De aankondiging van deze eerste grote Vilvoorde met een scheef oog bekeken. biografie heeft dan ook verwachtingen De jongeman onderging de vervolging en gewekt. Door zijn vroegere werken over afzetting van zijn vader : “Vanaf november o.a. Odiel Spruytte, Reimond Tollenaere, 1918, toen ik het grie vend onrecht dat Jeroom Leuridan en de “Oorlogsbede- mijn volk werd aan gedaan in mijn eigen vaarten” heeft de goed geïnformeerde familie beleefde op een wijze die zo diep en onvermoeibare auteur Pieter Jan in mijn gemoed in sloeg dat mijn gansche Verstraete (1956), medewerker aan ’t leven erdoor werd beheerscht, was ik als Pallieterke en TeKos, nieuw licht gewor- student, als leeraar, als advokaat en als _ pen op de geschie denis van het Vlaams- politieker steeds on rustig voortgedreven • nationalisme 2. Voor zijn biografie heeft geweest door het bewustzijn dat ik het “” hij gebruik kunnen maken van het archief hoogste moest geven voor mijn volk…” ‘’ 1 PIETER JAN VERSTRAETE, Hendrik Jozef Elias : biografie, Kortrijk, Pieter Jan Verstraete, 2005, 2 delen, 1241 p. 2 PIETER JAN VERSTRAETE, Odiel Spruytte. Een priesterleven in dienst van het Vlaams-nationalisme, Antwerpen, 1990; ID., Reimond Tollenaere. Biografie, Kortrijk, 1996; ID., Onverfranst. Onverduitst. De oorlogsjaren van Jeroom Leuridan, 1940-1945, Kortrijk, 2000; CARLOS VAN LOUWE & PIETER JAN VERSTRAETE, De Oorlogsbedevaarten. Kroniek van de vergeten IJzerbedevaarten, 1940-1944, Kortrijk, 2002. 249 Kroniek / Chronique (p. 813). Aldus lezen we in Elias’ latere Leuven geschiedenis te studeren. De bril- analyse van de naoorlogse repressie, die jante stu dent promoveerde er op 21-jarige hij ondanks zijn opleiding als historicus leeftijd tot doctor in de Wijsbegeerte en nooit zou nuanceren. Letteren, met één van de eerste aan de Université catholique in het Nederlands Het valt op hoeveel kansen de jonge Hen- geschreven proefschriften : Kerk en Staat in drik Elias dankzij onverdacht patriottische de Zuide lijke Nederlanden onder de regeer- beschermheren heeft gekregen : de inspec- ing der aartshertogen Albrecht en Isabella teur kanunnik August van Langendonck, (1598-1621). Was de bursaal Elias bij het de toen uitgesproken belgicistische hoog- flamin gantische studentenwereldje in de leraar Léon van der Essen, de Leuvense univer siteitsstad nauwelijks betrokken germanist professor Lodewijk Scharpé geweest, dan had hij de ontwikkeling van en de Leuvense kerkhistoricus professor de Vlaamse beweging in het begin van de Alfred Cauchie hebben hem de hand jaren twintig toch met aandacht gevolgd. boven het hoofd gehouden en hem aan Voor het nationalistische weekblad Vlaan- het nodige geld geholpen om ondanks deren (1922-1933) had hij als student al de berooide gezinsomstandigheden in onder pseudoniem een historische kroniek Hendrik Jozef Elias in gesprek met een West-Vlaamse boer. Aan zijn linker zijde zit VNV-kopstuk Jeroom Leuridan. (Foto SOMA) 250 Kroniek / Chronique verzorgd. Een intieme vriend van Elias Vlaamse beweging en studeerde tussen- was in Leuven zijn oudere medestudent door rech ten. Nadat de lovaniensis bij de Jan Albert Goris (Marnix Gijsen), die er interuniver sitaire reisbeurzenwedstrijd ook geschiedenis studeerde en zich als net buiten de prijzen was gevallen, speelde ado lescent eveneens aan activisme had zijn beschermer Lodewijk Scharpé het be zondigd. klaar dat de socialistische minister van Kunsten en Wetenschappen Camille Aan zijn eerste baantje als atheneumleraar Huysmans hem alsnog een reisbeurs van in Brugge beleefde de jonge academicus de Fondation universitaire toekende. Zo weinig vreugde. Hij ambieerde een loop- kon hij een jaar lang (1926-1927) in Rome baan als hoogleraar, vertaalde met het oog verblijven en er in het Vaticaanse archief op het verkrijgen van een studiereisbeurs nuntiatuur berichten uit de Nederlanden ten behoeve van de Nederlandsonkun- in de periode van het Twaalfjarig bestand dige professoren-juryleden zijn scriptie bestuderen. Hendrik Elias verbleef er in het Frans, propageerde op diverse fora in het Belgisch Historisch Instituut, een het idee om een begin te maken met de Belgisch milieu, democratisch en klerikaal. weten schappelijke historiografie van de Hij kreeg er blijkens zijn brieven afkeer van Hendrik Jozef Elias tijdens een plechtigheid naar aanleiding van de overbrenging van het stoffelijk overschot van VNV- leider Staf De Clercq naar Kesterheide op 9 oktober 1943. (Foto SOMA) 251 Kroniek / Chronique het fascisme en verzamelde materiaal om Vlaamsgezinde achterban in het taal- die ideologie bij zijn terugkeer in Vlaan- gebruik en de mores van de toenmalige deren te bestrijden. Na zijn Romeinse tijd Belgische decision makers, in dit geval werkte hij nog gedurende enkele maanden de Belgische bisschoppen, die bij de be- in het staatsarchief in Luxemburg, in het noeming als curatoren van de universiteit archief van de Quai d’Orsay in Parijs en in het laatste woord hadden. Het Belgische het Historisches Seminar in Bonn. establishment, en daartoe behoorden ook de monseigneurs, was bepaald nog Nadat hij in 1926 naast een hoogleraar- niet onvoorwaardelijk gewonnen voor de schap in Gent gegrepen had en in 1929 taalpolitiek van Van Cauwelaert, die zich naast een professoraat in Nijmegen, kwam overigens niet voor federalisme uitsprak. er een vacature “moderne geschiedenis” Elias’ “patriotisme conditionnel” bleek een in Leuven. Bevriende professoren uit de onoverkomelijk bezwaar en er werd naar in 1924 opgerichte vereniging Vlaamse een andere kandidaat uitgekeken. In de Leergangen te Leuven schoven Hendrik Vlaamse openbare opinie had Elias meteen Elias als kandidaat naar voren. Was het een martelaarsaureool verworven die zijn “nood lot” (p. 1093) dat dit mislukte ? Pi- overstap naar de politiek zou vergemak- eter Jan Verstraete corrigeert het bekende kelijken. In de provincieraden stemden de verhaal dat de kandidaat gedwongen werd Vlaams-nationalistische leden voortaan een verklaring te ondertekenen waarin hij tegen de subsidiëring van de vereniging politieke volgzaamheid ten opzichte van Vlaamse Leergangen, een stemgedrag het episcopaat beloofde. Toen de Waalse waarvan de belgicistische bisschoppen rector Paulin Ladeuze had geïnformeerd allicht minder hinder ondervonden dan naar zijn politieke betrouwbaarheid, zette de Vlaamsgezinde strijders voor de verdere Elias zelf in een korte verklaring zijn poli- vernederlandsing van het academisch tieke opinie op papier (p. 171-172). In de onderwijs. tekst sprak de kandidaat zich uit tegen een politiek Groot-Nederland en tegen Het vervolg van Hendrik Elias’ levens- vol ledige autonomie van Vlaanderen. verhaal is beter bekend. Elias publiceerde Hij noemde zich voorstander van een nog enkele wetenschappelijke bijdragen constitutioneel geregelde eentaligheid van in tijdschriften, hij schreef stukken in Vlaanderen. Het zou naar zijn mening Vlaams-nationalistische bladen en begon slechts mogelijk zijn dat te realiseren in een werk te maken van de organisatie van de bepaalde vorm van federalisme. Met een Vlaams-nationalistische partijpolitiek. allusie op een lapsus uit een rede van de In 1931 verliet hij het onderwijs en liet katholiek Frans Van Cauwelaert schreef hij hij zich inschrijven als lid van de Gentse dat, als hij zou moeten kiezen tussen België balie. Hij zou voortaan betrokken zijn en Vlaanderen, hij het voor Vlaanderen bij de beslis sende ontwikkelingen in het zou opnemen. De belijdenis was eerlijk Vlaams-nationalistische kamp. Pieter Jan en openhartig. Ze toont aan hoe gebrekkig Verstraete beschrijft uitvoerig hoe Elias het inzicht was van de politiek onervaren in het arrondissement Gent stichter en historicus en ook van zijn Vlaamsgezin- boegbeeld werd van de Vlaamsch Na- de promotoren en hun kleinburgerlijke tionale Volkspartij (1930-1933). Bij de 252 Kroniek / Chronique parlementsverkiezingen van november gevraagd wordt wat zal gedaan worden 1932, waarbij zijn medestanders zware met de politieke vrijheden en met het par- klappen kregen, lukte het hem – dankzij lementair leven dat zou berusten op een een kartelovereenkomst met