doi: 10.2143/GBI.37.0.3017262 IN GOEDE ORDE VERANDERLIJK GEORDINEERD SCHRIFTELIJKE BRONNEN OVER (MARMER)STENEN VLOEREN IN HET NEDERLANDSE INTERIEUR VAN DE 17DE EN 18DE EEUW INGER GROENEVELD Historische natuurstenen vloeren hebben iets magisch in Die visie ten aanzien van het voorkomen van natuurstenen een land dat van nature nauwelijks harde grond onder de vloeren in het Nederlandse interieur van de 17de eeuw is voeten kent.1 Ze zijn onlosmakelijk verbonden met onze overgenomen in verschillende binnen- en buitenlandse rijke handelsgeschiedenis: de binnenvaart over de Maas en kunsthistorische studies.5 de Schelde en de kleine vaart tussen Zweden en de Middel- landse Zee. De gepolijste, barstloze en regelmatig gelegde Na 2001 kwam er ten aanzien van de 18de eeuw een natuurstenen vloer – alsook de smetteloos geschuurde, zekere nuancering. Zo maakte het promotieonderzoek van knoestloze grenen vloer – is van oudsher verbonden met dr. Johan de Haan naar het Groninger interieur (2005) de legendarische properheid en deugdzaamheid van de – tussen de regels door – een aanzet tot (regionale) bij- Hollandse huisvrouw. De vloer werd in de schilderkunst stelling van het beeld dat in die eeuw enkel witmarmeren verbeeld als podium van huiselijke harmonie, met de bezem vloeren de toon zetten.6 (afb. 1) als deurwachter in de hoek. Sinds de eerste studies naar het Nederlandse historische interieur is het beeld van de Bovengenoemde studies ten spijt is er nog nooit afzonder- natuurstenen vloer in de 17de en 18de eeuw vooral bepaald lijk interieurhistorisch onderzoek gedaan naar de natuurste- geweest door de stilistische veronderstelling ‘patroonvloer, nen stenen vloer. Het ontbrak zodoende aan een op harde dus 17de eeuw’ en ‘witte marmeren vloer, dus 18de eeuw’. feiten gebaseerde chronologie van bijvoorbeeld de kwaliteit Pas tegen het einde van de 20ste eeuw is daarin verandering van de verschillende steensoorten, tegelformaten, de ont- gekomen, mede dankzij de ontwikkeling van de interieur- wikkeling van vloerconstructies, laat staan een chronolo- geschiedenis als zelfstandige discipline. gische ontwikkeling van de belangrijkste ‘vloermodes’. Hoe een vermoedelijk oude stenen vloer in situ te dateren en te Het standaardwerk Het Nederlandse interieur in Beeld waarderen, nu het stilistische houvast op losse schroeven (2001) geeft een indruk van het heersende algemene beeld gezet kan worden? En wat te denken van verscheidene van de rol van de stenen vloer in het Nederlandse interieur studies over de steenhandel (Scholten 1993, Van Tussen- van de 17de en 18de eeuw.2 Voor wat betreft de 17de eeuw broek 2001), waaruit blijkt dat het 17de-eeuwse Amster- is dat voornamelijk gestoeld op het welbekende artikel dam een spilfunctie had in de marmer- en vloersteenstapel? ‘Werkelijkheid of schijn. Het beeld van het Hollandse Gingen de geïmporteerde marmeren, hardstenen en Öland- interieur in de 17de-eeuwse genreschilderkunst’ (1998) stenen vloertegels of de marmeren blokken voor het groot- van prof. dr. C. Willemijn Fock. Zoals bekend, stelde dit ste deel linea recta weer naar het buitenland of kwamen zij artikel onder andere ter discussie of in het bijzonder de ook in het Nederlandse interieur terecht. En zoja, hoe? marmerstenen patroonvloer wel zoveel in het Nederlandse 17de-eeuwse woonhuisinterieur is toegepast als voordien Om een antwoord te bieden op deze vragen gaf de Neder- werd gedacht op grond van genreschilderijen.3 Volgens landse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – uit hoofde Willemijn Fock zou men ook in de 17de eeuw verreweg van dr. Eloy Koldeweij – in 2005 aan ondergetekende de hout boven steen hebben verkozen als kamervloer, om opdracht onderzoek te doen naar natuurstenen vloeren in klimatologische redenen, zelfs in een representatief vertrek het Nederlandse interieur van de 17de en 18de eeuw. Die als de zaal. Natuursteen en marmer zouden hoofdzakelijk periodisering is globaal bedoeld. De opkomst van de witte zijn toegepast in voorhuizen en gangen. Als er al een mar- Carraramarmeren vloertegel (waarschijnlijk rond het meren vloer in een kamer kwam te liggen, was dat meestal Twaalfjarig Bestand, 1609-1621) vormt de ondergrens, de 4 een effen vloer of een vloer met een eenvoudig patroon. Franse Tijd met het daarmee gepaard gaande instorten van 96779.indb 21 7/04/14 09:30 22 INGER GROENEVELD Afb. 1. Gang met een tegelvloer van hardsteen en wit marmer, circa 1765-1767. – Utrecht, Fundatie van Renswoude (© Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort. Foto M. Svensson) de zeehandel de bovengrens. De opdracht was het vinden onderzoek), evenals de inheemse keitjesvloeren (wegens een van harde historische data die als kapstok kunnen dienen geheel afwijkende vervaardiging en toepassing).7 Dit onder- om tot een chronologie te komen en ‘handvatten’ die zoek, dat zich voornamelijk concentreerde op schriftelijke bouw- en interieurhistorisch onderzoek, maar ook (stads) bronnen over vloeren van polijstbare natuursteen in het archeologisch onderzoek van dienst kunnen zijn. Zijn in particuliere en publieke interieur, resulteerde in enkele dit onderzoek buiten beschouwing gelaten: kerkvloeren, publicaties, waaronder een artikel over natuurstenen vloe- doorgaans grafzerken (wegens de ‘behapbaarheid’ van het ren in het Amsterdamse woonhuisinterieur 1620-1770.8 96779.indb 22 7/04/14 09:30 IN GOEDE ORDE VERANDERLIJK GEORDINEERD 23 Voorliggend artikel is bedoeld om iedereen die, zowel tij- 1721), uit andere historische regionale kranten9, uit Rotter- dens bronnenraadpleging als in situ met het onderwerp damse 17de- en 18de-eeuwse steenhouwerinboedels en uit ‘stenen vloeren in het Nederlandse interieur’ in aanraking bestekken waarin bijvoorbeeld Naamse tegels of Bremer komt, enige algemene houvast te bieden (vanuit de in tegels werden genoemd, of waarin sprake was van een schriftelijke bronnen opgedane bevindingen). Vanuit een voor aardewerk onwaarschijnlijke maar voor natuursteen thematische ordening langs de lijnen van het vervaardigings- gangbare tegelmaat. Een tegel afkomstig uit Nederland proces worden de tot dusverre geconstateerde chronologi- (Haarlem, Leiden, Valkenburg, Woerden, Utrecht enz.) sche ontwikkelingen besproken, en waar nodig bestaande wijst daarentegen op een gebakken exemplaar; denk aannames weerlegd. Allereerst wordt aandacht besteed aan bijvoorbeeld aan ‘blauwe Valkenburgse’ tegelen.10 In de de historische omschrijving van de verschillende steensoor- 18de eeuw bestond zelfs ‘Utrechts marmer’: gemarmerde ten. Aan de hand daarvan wordt de ontwikkeling van de (mogelijk ook wit Carrarees marmer imiterende) gebakken soorten, maten en prijzen van de in de Republiek verkrijg- plavuizen.11 bare standaard vloerstenen besproken. Daarna wordt aan- dacht besteed aan de manier waarop stenen vloeren werden In Amsterdam was het onderscheid tussen aardewerk en geconstrueerd. Speciale aandacht verdient de voor stenen natuursteen wel vrij helder, althans zolang uit de context vloeren gebruikelijke grenenhouten ondervloer en de ont- blijkt dat men over vloer- en wandtegels sprak. Gebakken wikkeling van de vloermortel. Dan komt het resultaat, de vloertegels betroffen backen (heelbacken, halfbacken enz.) of stenen vloer als interieurelement, aan de orde: eerst de tuymelaers, maar slechts bij hoge uitzondering ook wel – de vraag naar het patroon van de vloer, en vervolgens de vloer elders voor natuursteen gebruikte term – estricken. Natuur- in zijn context van de functie van het vertrek. stenen vloertegels werden daarentegen steevast ‘stenen’ of ‘vloerstenen’ genoemd. Gebakken wandtegeltjes werden De aard van het beschikbare bronnenmateriaal maakt dat steenties genoemd, dus altijd in de verkleiningsvorm. interpretatie niet eenvoudig is. Er wordt gepoogd om de In Rotterdam noemde men die ‘tegeltjes’. Daarentegen was afstand tussen de toenmalige schrijver en de hedendaagse in een stad als Dordrecht het woord ‘vloersteen’ kennelijk lezer, tevens interpretator van de historische bron, te over- ook op gebakken plavuizen van toepassing.12 bruggen. Juist omdat nog zoveel potentieel relevante, voor- heen slecht toegankelijke historische bronnen in de nabije In Groningse bronnen is het soms onduidelijk of men toekomst zullen worden ontsloten, kan dit artikel geen vol- spreekt over effen stenen vloeren of over losse vloertegels ledigheid pretenderen, maar wel alvast een kapstok bieden. van een bepaalde steensoort. Afgaande op advertenties voor afbraakmateriaal in 18de-eeuwse kranten noemde men daar al het losse vloermateriaal zoals grenen planken, plavuizen Lokaal taalgebruik en marmeren tegels overkoepelend floeren. In Friese of Groningse 18de-eeuwse kranten is tevens geregeld sprake Hoe werden in de 17de en 18de eeuw natuurstenen vloeren van witte albasterde vloeren, wanneer men duidelijk Carra- omschreven? Dat is geen overbodige vraag. Sommige ramarmer bedoelde.13 Sensitiviteit voor regionale verschillen termen, zoals ‘vloeren’, ‘stenen’ en ‘steentjes’, ‘tegels’ en en het in beschouwing nemen van de context zijn dus ‘marmer’, lijken namelijk zo eenvoudig en vanzelfsprekend, essentieel voor de interpretatie van historische terminologie. maar konden in de 17de of 18de eeuw lokaal toch net iets anders betekenen dan we geneigd zijn te denken. Nu zoveel historische bronnen gedigitaliseerd worden en op tekst De kleur van marmer doorzoekbaar zijn, kan veel gewonnen worden met een goed begrip van het historische, lokaal verschillende taal- Natuursteen en marmer werden in de 17de eeuw door- gebruik. gaans aan de hand van de kleur(en) omschreven.14 Denk maar aan