WEGWIJS IN STS – KNOWING YOUR WAY IN STS Wegwijs in STS – Knowing your way in STS Editors: (Niet op titelpagina!) Harro van Lente Tsjalling Swierstra Sally Wyatt Ragna Zeiss Compilation and layout of text: Sabine Kuipers Illustrator and cover designer: Mirko Reithler © 2017, Maastricht University Science, Technology and Society Studies (MUSTS) Contents INTRODUCTIE: DE DOCHTER VAN 17 5 DOING DEMOCRACY 11 Technoscience, democracy, and human rights – René Gabriels 13 STS and citizenship – Govert Valkenburg 19 Transparency – Joseph Wachelder 23 From the democratisation boulevard to the muddy road. Practising engagement in STS – Roland Bal 27 Crossing boundaries: the curious case of basic income – Julia Backhaus 31 Technologische cultuur – Tsjalling Swierstra 35 BICYCLES AND BEYOND 39 Bicycle technologies and cycling cultures – Harry Oosterhuis 41 Biking like a boy – Jenny Slatman 47 Het zeilschip-effect en de elektrische auto – Marc Dijk 51 Obduracy: de hardheid van techniek – Anique Hommels 53 ENGINEERING WATER AND NATURE 57 Après Wiebe le déluge: water, engineering, and politics – Cyrus Mody 59 Samen werken aan integrale ruimtelijke opgaven – Trudes Heems 63 Water quality: it could have been otherwise – Ragna Zeiss 69 Of Dutch, dikes and dams – Anna Wesselink 75 Dam builders: the game of SCOT – Alexandra Supper and Sally Wyatt 81 Biodiversity – Jens Lachmund 89 Nature-cultures – Raf de Bont 93 SOUNDS OF MUSIC 97 Piepende oren: over de rol van wetenschap in het ontstaan van publieke problemen – Karin Bijsterveld 99 How STS provides a new way of thinking about musical instruments and their sounds – Trevor Pinch 105 How to make a new pipe organ sound old – Peter Peters 111 POWERS OF KNOWLEDGE 115 Boilerplate – Ger Wackers 117 Quantification and classification: the politics of counting and sorting – Jess Bier 121 De geschiedenis van de waarheid – Geert Somsen 127 STS and the understanding of risk – Frederic Bouder 131 Het verleden van de toekomst – Rein de Wilde 135 Co-productie – Rik Wehrens 141 3 Wegwijs in STS – Knowing your way in STS Dementie en de ethiek van etnografisch onderzoek: de clown, de antropoloog en het ERCIC – Ruud Hendriks 145 Interdisciplinariteit – Anna Wolters 151 Technologie en behoefte: de wonderlijke omdraaiing van gevolg en oorzaak – Harro van Lente 155 HOW HEALTHY IS MEDICINE? 159 Collectieve vormgeving van gepersonaliseerde geneeskunde: een vergelijkend perspectief – Erik Aarden 161 On ‘Big Science’ Can we characterise Wiebe as a ‘Big Scientist’? – Niki Vermeulen 167 The social construction of sport doping: Body enhancement beyond good and evil – Toine Pieters 171 Bodies and bicycles – Bernike Pasveer 175 Hoe het ‘gewone’ bijzonder is – Jessica Mesman 179 Technologie in de gezondheidszorg: het nut van een WTO perspectief – Agnes Meershoek 183 Geloven in technologie over de co-constructie van religie en technologie – Michiel van Well en Maarten Verkerk 187 TRAVELLING KNOWLEDGE 193 Science, society and technology studies have some good stories to tell! – Ruth Mourik 195 Natuurkunde tussen bijgeloof, industrie en activisme – Ernst Homburg 199 Glances behind the scenes: the construction and dissemination of knowledge and technology in different times and spaces – Marith Dieker, Lisa van Diem and Claudia Egher 205 Je brein als een waterklok: metaforen in de wetenschap – Ties van de Werff 217 Bridging knowledges: a plea for professionalizing knowledge brokerage – Louk Box 221 GOING SOUTH 227 Virtual travelling of a nano-enabled anti-tuberculosis drug – Trust Saidi 229 Doing research to make a difference – Annapurna Mamidipudi 233 Science and technology in the global south – Koen Beumer and Andreas Mitzschke 237 Questioning the obvious about small hydro projects in India – Johanna I. Höffken 243 Innovation for tuberculosis control in India – Nora Engel 247 ABOUT THE CONTRIBUTORS / OVER DE AUTEURS 251 4 INTRODUCTIE: DE DOCHTER VAN 17 Waarom heeft wetenschappelijke kennis een streepje voor op andere vormen van kennis? Waarom is het vanzelfsprekend dat een fiets twee gelijke wielen heeft? Wat zou India aan nanotechnologie kunnen hebben? Hoe zou maatschappelijke inspraak over nieuwe technologie georganiseerd kunnen worden? Dit soort vragen wordt gesteld in het vakgebied Science, Technology and Society Studies, ofwel STS. Dit vakgebied is in de afgelopen 40 jaar opgekomen en dit boek is geschreven als introductie. De lezer die we in gedachten hebben is de slimme jonge meid die wel weet wat er in de wereld te koop is maar ook bereid is om verrast te worden. STS uitgelegd aan je dochter van 17, dat is de formule van dit boek. We nodigen de lezer uit om - als dochter van 17 - in dit boek mee te gaan langs bekende en onbekende plaatsen binnen en buiten de wetenschap, om open te staan voor de bijzondere vragen en verrassende antwoorden van STS, in acht delen en twee talen. De hoofdstukken zijn geschreven door collega’s en oud-collega’s van professor Wiebe Bijker die sinds 1994 in Maastricht hebben gewerkt in het STS onderzoeksprogramma dat Wiebe heeft opgezet: Maastricht University Science, Technology and Society Studies (MUSTS). We kunnen wel zeggen dat Wiebe niet zozeer in het vakgebied van STS heeft gewerkt, maar aan het vakgebied. In wat STS nu is, is de hand van Wiebe Bijker zichtbaar. Hij stond aan de wieg van wat STS een vakgebied maakt, zoals centrale theorieën en concepten, iconische voorbeelden, wetenschappelijke verenigingen en het opleiden van nieuwe onderzoekers. Door de hand van Wiebe te volgen krijgen we ook een introductie in STS, dat is de gedachte van het boek. We volgen enkele thema’s die centraal staan in STS en deel uitmaken van het werk van Wiebe Bijker: democratie, water en natuur, transport, geluid, macht van kennis, gezondheid, kennis op reis en technologie buiten Europa. Goede ideeën Dit boek als geheel geeft een introductie in de vragen, invalshoeken en antwoorden van STS. Het eerste hoofdstuk laat zien hoe je als wetenschapper in een vakgebied succesvol kan zijn en volgt daarbij de bijdragen van Wiebe Bijker. Wat is er nodig voor een productieve en inspirerende carrière in de wetenschap? In de eerste plaats heb je goede ideeën nodig. Het eerste goede idee van Wiebe was een theorie die vertelt hoe een technisch apparaat, of technologie, tot stand komt. Hoe kun je bijvoorbeeld begrijpen dat een fiets eruit ziet zoals die er nu uit ziet, met twee gelijke wielen en trappers ertussen die met een ketting verbonden zijn met het achterwiel. We weten namelijk ook dat er andere soorten fietsen hebben bestaan. In het museum of in oude films zien we dan mensen op rare fietsen met een klein achterwiel en een groot voorwiel. Heel onhandig ziet dat eruit; je denkt dan dat onhandige bestond omdat de ‘echte’ fiets nog niet bekend was. Maar dat is 5 Wegwijs in STS – Knowing your way in STS geschiedvervalsing. Wiebe bestudeerde in de jaren ’80, samen met Ellen van Oost, de geschiedenis van de fiets en zij kwamen tot heel andere inzichten. Symmetrisch Wiebe liet zich inspireren door ontwikkelingen in de wetenschapsfilosofie waarin niet alleen het falen van wetenschap uit sociale factoren werd verklaard, maar ook de successen. Het is buiten de filosofie nog steeds gebruikelijk om vooral voor wetenschappelijke dwalingen een verklaring te geven: hoe kan het dat iets wordt aangehangen terwijl (later) blijkt dat het niet klopt? Welke belangen, groepsprocessen en andere maatschappelijke factoren hebben geleid tot deze situatie? Voor wetenschappelijke successen is de redenering vaak anders. Veel mensen vinden het onnodig om te onderzoeken waarom een wetenschappelijke overtuiging wordt aangehangen. De verklaring lijkt immers simpel: iets geldt als wetenschappelijke waar omdat het waar is. Waarom denkt iedereen in de wetenschap dat Einstein gelijk heeft? Omdat hij gelijk heeft! Toch is deze redenering onbevredigend. We weten bijvoorbeeld dat wetenschap vooruitgang boekt, dat wil zeggen dat wat we nu voor waar houden anders is dan wat we honderd jaar geleden voor waar hielden. Als je wetenschappelijke vooruitgang koestert moet je ook erkennen dat wat we nu voor waar houden over honderd jaar misschien niet langer als waar wordt gezien. Dus als we willen begrijpen waarom iets nu als waar geldt, moet je dezelfde vragen stellen als voor dwalingen: welke belangen en maatschappelijk processen spelen hier? Zowel ware als niet-ware wetenschap moet je dus op dezelfde manier onderzoeken. In de wetenschapsfilosofie moet je, met andere woorden, symmetrisch zijn. Wiebe nam, met Ellen van Oost en later ook Trevor Pinch, de gedachte van symmetrie over in de bestudering van technologie. Als je wilt begrijpen waarom technologie eruit ziet zoals het eruit ziet, moet je symmetrisch te werk gaan. Je moet verklaren wanneer een technologie faalt, maar ook wanneer een technologie werkt. En hiermee opende hij een nieuw veld van vragen. Tot dan toe werd gedacht: we hoeven alleen te verklaren waarom een technologie die niet goed werkt er toch is: welke denkbeelden, belangen en maatschappelijke krachten zijn hier werkzaam? Een technologie die werkt, ja, die is er natuurlijk omdat het werkt. Een fiets, bijvoorbeeld, is er omdat het heel handig is dat er fietsen zijn. Maar als je symmetrisch te werk gaat, stel je andere vragen. Dan wil je weten: waarom vinden we fietsen dan handig? En voor welke problemen zijn fietsen dan een oplossing? En wat is ‘een fiets’ dan eigenlijk? In de wereldberoemd geworden studie van de geschiedenis van de fiets wezen Wiebe en zijn collega’s op de lange tijd (het laatste kwart van de 19e eeuw) waarin het nog helemaal niet duidelijk was wat een fiets nou eigenlijk was en wat je ermee zou moeten. Betekenisflexibiliteit noemden ze dat: de ene groep, vooral ouderen, vond zo’n fiets met een hoog voorwiel maar gevaarlijk en onhandig terwijl een andere groep, vooral jonge mannen, het hoge voorwiel juist waardeerde omdat het snelheid gaf en 6 lekker gevaarlijk was. Daarmee kon je indruk maken. Die verschillende betekenissen leidden vervolgens weer tot verschillende routes voor nieuwe ontwerpen: voor de ouderen kwamen er fietsen met kleinere voorwielen en voor de jonge macho’s fietsen met juist grotere wielen.