ŁEMKOWSZCZYZNA ZAPAMIĘTANA OPOWIEŚCI O PRZESZŁOŚCI I PRZESTRZENI ANTHROPOS PATRYCJA TRZESZCZYŃSKA ŁEMKOWSZCZYZNA ZAPAMIĘTANA OPOWIEŚCI O PRZESZŁOŚCI I PRZESTRZENI WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Seria: Anthropos REDAKTOR SERII prof. dr hab. Czesław Robotycki RECENZENT dr hab. Marcin Brocki PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Kucharz-Gulis Na okładce fotografi a ze zbiorów Sekcji Rasowej i Ludoznawczej Institut für Deutsche Ostarbeit w zasobach Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego Książka dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej © Copyright by Patrycja Trzeszczyńska & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 978-83-233-3487-3 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: Pekao SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 (…) nie ma nic bardziej oczywistego: człowieka oddzielają od przeszłości (…) dwie siły, które natychmiast biorą się do wspólnego dzieła: siła zapomnienia (która zaciera) i siła pamięci (która przeinacza). Milan Kundera, Zasłona, Warszawa 2006. Spis treści Wstęp ......................................................................................................................................... 9 Problem badawczy .............................................................................................................. 9 Stan badań ............................................................................................................................ 13 Struktura książki .................................................................................................................. 30 1. Przedmiot i metoda badań ................................................................................................. 33 1.1. Założenia teoretyczne .................................................................................................. 33 1.2. Zakres terytorialny i czasowy pracy. Podstawowe pojęcia: pamięć, przestrzeń, autoprezentacja, narracja ............................................................................................. 39 1.3. Metodologia. Techniki i narzędzia badawcze .......................................................... 41 1.4. Metoda biografi czna w naukach społecznych i jej zastosowanie do analizy piśmiennictwa łemkowskiego .................................................................................... 45 1.5. Omówienie przebiegu badań i źródeł danych ......................................................... 56 2. Przeszłość Łemków jako materia pamięci zbiorowej ..................................................... 63 2.1. Łemkowie – kontekst historyczny i kulturowy ....................................................... 63 2.1.1. Terytorium, etnonim, etnogeneza, wyznanie, tożsamość etniczna i odrębność kulturowa ....................................................................................... 63 2.1.2. Dzieje najnowsze Łemków. Wykorzenienie .................................................. 76 2.1.3. Wysiedlenia do USRR ........................................................................................ 83 2.1.4. Wysiedlenia w ramach akcji „Wisła” .............................................................. 92 2.1.5. Życie wysiedleńców w Polsce .......................................................................... 96 2.1.6. Życie wysiedleńców w USRR ........................................................................... 100 2.2. Tożsamość kulturowa Łemków ................................................................................. 107 3. Łemkowska pamięć kulturowa ......................................................................................... 113 3.1. Pojęcie pamięci i jego zastosowanie w przypadku społeczności Łemków .......... 113 3.2. Łemkowska pamięć i zapominanie ............................................................................ 122 3.3. Przestrzeń i genius loci jako składniki łemkowskiej pamięci kulturowej.............. 133 4. Opowiadanie przeszłości. Pamięć w twórczości wspomnieniowej ............................. 141 4.1. Autobiografi zm i literatura dokumentarna .............................................................. 141 4.2. Pamiętniki i relacje wspomnieniowe Łemków – wprowadzenie .......................... 149 4.3. Motywacje napisania i typologia łemkowskich pamiętników ............................... 160 4.4. Konstrukcja wspomnień i budowanie narracji w typie świadectwa, wyznania i apoteozy: pamiętnik, autobiografi a, impresje ........................................................ 168 4.4.1. Łemkowskie pamiętniki .................................................................................... 169 4.4.2. Łemkowskie autobiografi e ................................................................................ 194 4.4.3. Łemkowskie impresje ........................................................................................ 219 8 SPIS TREŚCI 4.5. Pomiędzy monografi ą, samoobroną i kroniką z dziejów ....................................... 232 4.5.1. Monografi e łemkowskich wsi ........................................................................... 236 4.5.2. Samoobrona Łemków ........................................................................................ 256 4.5.3. Zbiory wspomnień ............................................................................................. 271 4.6. Pamiętniki konkursowe i łemkowskie projekty historii mówionej ...................... 290 4.7. Podsumowanie. Strategie autoprezentacyjne w piśmiennictwie Łemków ......... 310 5. Opowiadanie przeszłości. Pamięć w narracjach Łemków z obu stron granicy (na przykładzie byłych i obecnych mieszkańców Komańczy) ..................................... 319 5.1. Pamięć Łemków w świetle wywiadów ..................................................................... 319 5.1.1. Pamięć Łemków – współczesnych mieszkańców Komańczy ...................... 320 5.1.2. Pamięć wysiedleńców z Komańczy na Ukrainie ........................................... 328 5.2. Miejsce dawne, miejsce codzienne dla tych, którzy wrócili, i tych, którzy zostali ................................................................................................................ 337 5.2.1. Najstarsze dzieje ................................................................................................. 338 5.2.2. Wojenne opowieści ............................................................................................. 348 5.2.3. Wysiedlenia ......................................................................................................... 352 5.2.4. Nowa Komańcza ................................................................................................. 366 5.3. Miejsce wyobrażone w narracjach Łemków z Ukrainy .......................................... 371 5.3.1. Dawna Komańcza, dawne życie....................................................................... 371 5.3.2. Wojna i wysiedlenia ........................................................................................... 375 5.3.3. Życie na radzieckiej Ukrainie ........................................................................... 379 5.3.4. Komańcza w pamięci ......................................................................................... 388 5.4. Podsumowanie. Porównanie obrazów miejsca stworzonych przez rozmówców z obu stron granicy ............................................................................................................. 395 Zakończenie .............................................................................................................................. 403 Bibliografi a ................................................................................................................................ 413 Пам’ять Лемкiвщини. Розповiдi про минуле i простiр ............................................... 439 The Lemko Land Remembered: the Stories about the Past and the Space ..................... 441 Spis tabel Typologia tożsamości przestrzennej Łemków .................................................................... 109 Typologia łemkowskiej literatury dokumentarnej ............................................................. 164 Wiodące wątki w narracjach współczesnych mieszkańców Komańczy ......................... 327 Wiodące wątki w narracjach wysiedleńców z Komańczy na Ukrainie ........................... 337 Wstęp PROBLEM BADAWCZY Od ponad dwudziestu lat społeczność łemkowska znajduje się w centrum zainteresowań wielu badaczy reprezentujących rozmaite dziedziny nauk społecznych i humanistycznych. Stała się popularnym tematem badawczym i w tym kontekście jest jedną z najbardziej znanych mniejszości etnicznych1 w Polsce. Wciąż jednak znajdujemy luki i braki w opracowaniach dotyczą- cych współczesności tej grupy, obserwujemy eksploatowanie wybranych tematów przy jednoczesnej obojętności dla innych, nie mniej ważnych prob- lemów. Brakuje opracowań opartych na badaniach empirycznych. Jednym z takich braków jest, w moim przekonaniu, niedostrzeganie lub niedosta- teczne dostrzeganie przez badaczy, że renesans etniczny obserwowany w naszej części