LØGTINGIÐ 150 Løgtingssøgan 1. bind.umbr 1 10/07/02, 17:16 Løgtingssøgan 1. bind.umbr 2 10/07/02, 17:16 LØGTINGIÐ 150 HÁTÍÐARRIT 150 ár liðin, síðani Løgtingið varð endurstovnað 1 Løgtingssøgan 1. bind.umbr 3 10/07/02, 17:16 4 Løgtingið 150 © 2002, Løgtingið og høvundarnir Greitt til prentingar: Erling Isholm Perma: Ingi Joensen Umbróting, repro, prent og innbinding: Hestprent Bókin er sett við Janson 11/14,5 Útgáva: Løgtingið, Tórshavn 2002 Bókaverk í trimum bindum: I Løgtingið 150 – Hátíðarrit 1 Ritgerð: Hans Andrias Sølvará ISBN 99918-966-4-3 II Løgingið 150 – Hátíðarrit 2 Sergreinar og ævisøgur ISBN 99918-966-5-1 III Løgingið 150 – Hátíðarrit 3 Val og valtøl, leitorð og yvirlit ISBN 99918-966-6-x Øll trý bindini: ISBN 99918-966-3-5 Løgtingssøgan 1. bind.umbr 4 10/07/02, 17:16 5 Innihald Frá norskum tingi til danskt amt – umleið 800–1816 . 9 Føroysku landnámsmenninir . 11 Norsku tingini frá umleið 400 til 1000 . 15 Føroya alting frá umleið 800–1300 . 19 Frá altingi til løgting 1270-1350 . 39 Føroya løgting frá umleið 1300-1816 . 43 Føroya amt – umleið 1720–1852 . 67 Føroya amt verður sett á stovn . 68 Heimildir amtmansins . 72 Amtmenninir og virksemi teirra . 75 Danska grundlógin og Løgtingið – 1852–1906 81 Fólkaræðið og endurreisn Løgtingsins . 82 Nýggja Løgtingið og løgtingslógin . 100 Løgtingsval – valrættur, valbæri og valluttøka . 110 Nýggja og gamla Løgtingið . 115 Nýggja Løgtingið og amtmaðurin . 117 Nýggjar tíðir og nýggj krøv til heimildir Løgtingsins . 130 Fólkaræðisligar nýskipanir og politisk menning – 1906–1940 . 149 Politiska floksbýtið . 150 Royndir Sjálvstýrisfloksins at fáa løgtingslógina broytta . 155 Grundlógarbroytingar og fólkaræðisligar nýskipanir . 160 Valskipanin til Løgtingið undan 1923 . 165 Løgtingslógin frá 1923 . 169 Landsnevnd Løgtingsins . 185 Fíggjarligu viðurskifti Løgtingsins . 187 Løgtingið og sjálvstýrisstríðið . 192 Nýggjar tíðir og nýggir flokkar . 210 Løgtingssøgan 1. bind.umbr 5 10/07/02, 17:16 6 Løgtingið fær avmarkað lóggávuvald – 1940–1948 . 221 Eitt ríki – tvær hersetingar . 222 Stjórnarskipan Føroya frá 1940-1948 . 231 Fíggjarligu viðurskifti Løgtingsins frá 1940-1948 . 240 Føroyskur politikkur undir bretskum valdi – 1940-1945 . 244 Samráðingar, fólkaatkvøða og heimastýri – 1945-1948 . 256 Heimastýristíðin – 1948–2002 . 291 Heimastýrislógin . 292 Stjórnarskipanarviðurskifti Føroya . 297 Fíggjarligu viðurskifti heimastýrisins . 312 Føroyskur politikkur undir heimastýrisskipanini 320 Politisk eftirmeting og nýggj stjórnarskipan . 351 Heimildir Løgtingsins – millum heimastýri og fullveldi . 364 Móti fullveldi – heimastýrisskipanin í kreppu . 372 Kelduávísingar . 386 Bókmenta- og keldulisti . 393 Løgtingssøgan 1. bind.umbr 6 10/07/02, 17:16 7 Fororð Ólavsøkudag eru 150 ár liðin, síðani Løgtingið helt sín fyrsta fund, eftir at tingið varð endurstovnað. Á vári 1997 fór Formansskapurin í Løgtinginum undir at fyrireika, hvussu dagurin skuldi hátíðarhaldast, og í hesum sam- bandi varð so smátt farið undir at fyrireika at fáa til vega eina fullfíggjaða løgtingssøgu. Norðmaðurin A.W. Brøgger skrivaði í 1930-unum eftir áheit- an frá tinginum ta fyrstu bókina, sum Jóannes Patursson umsetti til føroyskt. Bókin kom út í 1937 undir heitinum: “Løgtingssøga Føroya. Hvussu Føroyar vórðu bygdar”. Eitt handrit aftrat varð skrivað, mest um tíðina frá 1816 til 1852, tá einki ting var. Tað er ikki greitt, hvør skrivaði hetta handritið, sum ongantíð varð gjørt liðugt og heldur ikki varð prentað. Á fundi 18. januar 2000 avgjørdi Formansskapur Løgtingsins, hvat løgtingssøgan í høvuðsheitum skuldi innihalda, og sam- stundis varð ein ritstjórn vald at standa fyri arbeiðinum. Í rit- stjórnina komu: Finnbogi Ísakson, løgtingsformaður, Súsanna Danielsen, skrivstovustjóri, Jákup Thorsteinsson, søgufrøðingur, Demmus Hentze, advokatur og Pól á Kletti, blaðmaður. Nevndin skipaði seg við Finnboga Ísakson sum formanni. Sjúrður Rasmus- sen, ráðgevari, varð settur sum skrivari. Erling Isholm hevur greitt bøkurnar til prentingar. Bókaverkið er í trimum bindum. 1. bind er um søgu Løg- tingsins frá landnámi til 2002 við serligum denti á tíðina eftir 1852. Í 2. bindi eru greinar um seks ymisk evni við tilknýti til Løgtingið og arbeiði tess og ævisøgur tingmanna frá 1852 til 2002. 3. bind fatar um val og valtøl frá 1852 til 2002. Í høvuðsheitum eru tað frøðingar, sum hava skrivað bóka- verkið, men hetta er kortini atkomiligur lesnaður hjá øllum. Gjørt verður vart við, at høvundarnir sjálvir hava ábyrgdina av innihaldinum í tí, teir hava skrivað. Tað er mín vón, at Føroya fólk fær mikla gleði av hesum verki. Tórshavn 9. juli 2002 Edmund Joensen løgtingsformaður Løgtingssøgan 1. bind.umbr 7 10/07/02, 17:16 Løgtingssøgan 1. bind.umbr 8 10/07/02, 17:16 I Frá norskum tingi til danskt amt – umleið 800–1816 Løgtingssøgan 1. bind.umbr 9 10/07/02, 17:16 10 LØGTINGIÐ 150 Hans Andrias Sølvará f. 1962 í Klaksvík. BA prógv í søgu í 1990 á Søgu- og Samfelagsdeildini, Fróðskaparsetur Føroya. Í 1994 cand.mag prógv á Aarhus Universitet við søgu sum høvuðsgrein og heimspeki sum hjágrein. Námsfrøðiligt prógv í 2000. Síðan 1996 fast starv sum lærari á Studentaskúlanum og HF-skeiðnum í Eysturoy. Undirvíst í heimsspeki á Føroya Studentaskúla og HF-skeiði 1996-2001. Síðani 2000 undirvíst á Fróðskaparsetrinum í vísinda- ástøði, søguvísindaligum arbeiðslag og almennari søgu. Løgtingssøgan 1. bind.umbr 10 10/07/02, 17:16 Frá norskum tingi til danskt amt 11 Føroysku landnámsmenninir Einasta kenda heimildin, sum sigur nakað um forna ting føroyinga, er Føroyingasøga. Aðrar spjaddar heimildir finnast ikki fyrr enn seinni í miðøld, men tað er ikki fyrr enn eftir siðaskiftið, serstakliga aftaná 1615, tá Tingbøkurnar taka við, at heimildargrundarlagið til tingsøgu føroyinga gerst so um- fatandi, at til ber at gera sær eina álítandi mynd av ting- viðurskiftum føroyinga. Tað er tí stórt sæð einans í Føroyingasøgu, at leitast kann eftir upprunanum til føroysku tingsiðvenjuna. Áðrenn komið verður inn á tað, sum Føroyingasøga sigur um tingviðurskifti í Føroyum, skal verða hugt eitt sindur nærri at tí, sum hon og aðrar heimildir siga um føroyska landnámið. Spurningurin um nær føroyska landnámið var, og hvaðani landnámsmenn- inir komu, hevur týdning fyri, hvar leitast skal eftir upp- runanum til fyrsta føroyska tingið. Føroyingasøga er niðurskrivað í Íslandi fyrst í 1200-talinum. Søgan finst ikki longur sum sjálvstøðugt handrit, men partar av henni eru varðveittir í serstakliga trimum íslendskum hand- ritum, sum ganga aftur til 14. øld.1 Hesi eru Ólavs søga Tryggva- sonar, Flateyarbók og eitt eldri handrit, ið er skrásett sum AM 62 fol. Høvuðsevnið í søguni er, tá føroyingar taka við kristnari trúgv um ár 1000 og so líðandi geva seg undir norskt vald. Søgugongdin fevnir um tíðarskeiðið frá umleið 940 til 1040.2 Í føroyskari týðing av Flateyarbók byrjar Føroyingasøga við hesum orðum: „Maður er nevndur Grímur Kamban. Hann bygdi fyrstur Føroyar á døgum Haralds hins Hárfagra. Tá flýddi fyri hansara ovríki fjøld manna. Settust summir í Føroyum og bygdu har …“.3 Eftirsum Haraldur Hárfagri savnaði Noregi til eitt ríki og gjørdist kongur yvir øllum norðmonnum stutt fyri ár 900, so merkir hetta, at Føroyar á fyrsta sinni vórðu bygdar av norðmonnum um ár 900. Leita vit eftir upprunanum til føroyska tingið ella tingskipanina, so er tað – um Føroyinga- søga sigur satt – í norskari siðvenju um ár 900, at leitast skal. Løgtingssøgan 1. bind.umbr 11 04/07/02, 14:20 12 LØGTINGIÐ 150 Teir norðbúgvar, sum hava búsett seg í Føroyum í 900-talinum, hava óivað tikið tær politisku og rættarligu siðvenjur, sum teir kendu úr Noregi, við sær til Føroyar. Onkur ivamál eru kortini við hesi ástøðini. Fyri tað fyrsta er tað sjálv heimildin. Bæði í rúm og tíð er Føroyingasøga skrivað langt frá teimum hendingum, sum hon sigur frá. Hon er skrivað í Íslandi umleið 300 ár eftir, at Føroyar, sambært Føroyingasøgu, vóru bygdar. At „rithøvundurin“ til Føroy- ingasøgu hevur gott innlit í føroysk viðurskifti, er kortini einki at ivast í. Staðarnøvn, bygdir og landafrøðilig viðurskifti, sum lýst verða í Føroyingasøgu, bera boð um tað, hóast feilir eisini eru í søguni. Spurningurin er einans, um Føroyingasøga lýsir politisk viðurskifti í Føroyum og vitan um Føroyar í sam- tíðarumhvørvi „høvundans“ í 1200-talinum, ella um hon lýsir viðurskifti í Føroyum í 900- og 1000-talinum. Dømi finnast í Føroyingasøgu um, at „høvundurin“ kann hava blandað viður- skifti í 1200-talinum, tá søgan varð niðurskrivað, við viðurskifti í 1000-talinum, sum søgan skal eitast at siga frá. T.d. verða føroyskir sýslumenn4 – kongsins umboðsmenn – nevndir í søguni, sjálvt um sýslumenn ikki eru kendir í Noregi fyrr enn seinast í 12. øld.5 Eisini sigur søgan, at føroyskir høvdingar hava sína jørð í len frá norskum kongum ella jarlum,6 sjálvt um orðið len er eitt týskt lániorð, sum nýliga var komið inn í íslendska málið í 1200-talinum.7 Mistekur Føroyingasøga seg viðvíkjandi føroyskum sýslu- og lensmonnum, so er eisini hugsandi, at hon mistekur seg viðvíkjandi fyrstu føroysku búsetingini. Hesi ivamál gerast ikki minni av, at Føroyingasøga ikki samsvarar við aðrar heimildir, sum umtala fyrstu føroysku búsetingina. Írski munk- urin Dicuil, sum starvaðist við hovið hjá Karlamagnusi í Achen í 9. øld, skrivar í árinum 825 eitt landafrøðiligt verk á latíni, Liber de mensura orbis terrae, har nakrar ónavngivnar oyggjar, ið út frá umrøðuni helst eru Føroyar, men Hetland er eisini ein møguleiki, verða nevndar. Í hesum verki, sum er varðveitt í handriti frá 843, sigur Dicuil seg hava tosað við ein prest, sum hevur verið í nevndu oyggjum, og hesin hevur sagt hon- um, at í eini 100 ár hava írskir munkar búð á oyggjunum, men nú – t.v.s. um ár 800 – eru teir riknir burtur av norskum ránsmonnum.8 Verkið hjá Dicuil er, bæði tá hugsað verður um rúm og tíð, tættari at teimum hendingum, sum sagdar vera frá Løgtingssøgan 1. bind.umbr 12 04/07/02, 14:20 Frá norskum tingi til danskt amt 13 Fyrstu ferð Føroyar helst verða nevndar í eini skrivligari keldu, er í landafrøðiliga verkinum „Liber de mensura orbis terrae“, sum írski munk- urin Dicuil skrivaði í 825.