T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNSAN HAKLARI ANABİLİM DALI MICHEL FOUCAULT BAĞLAMINDA DİSİPLİN VE CEZA: SOVYET GÜNEY KAFKASYA ÖRNEĞİ Yüksek Lisans Tezi Nikoloz Tchurgulia Ankara 2019 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNSAN HAKLARI ANABİLİM DALI MICHEL FOUCAULT BAĞLAMINDA DİSİPLİN VE CEZA: SOVYET GÜNEY KAFKASYA ÖRNEĞİ Yüksek Lisans Tezi Nikoloz Tchurgulia Tez Danışmanı Doç. Dr. Devrim AYDIN Ankara 2019 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜNÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (………/………../………..) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Nikoloz TCHURGULIA İmzası İÇİNDEKİLER Sayfa no İÇİNDEKİLER.................................................................................................i KISALTMALAR............................................................................................iv GİRİŞ………………………………………………………............................1 BÖLÜM 1 KURAMSAL ÇERÇEVE 1.1 Neden Foucault? ...................................................................................10 1.2 Geneoloji ve Arkeoloji .........................................................................17 BÖLÜM 2 MICHEL FOUCAULT BAĞLAMINDA DİSİPLİN VE CEZA: BATI AVRUPA ÖRNEĞİ 2.1 İŞKENCE..............................................................................................22 2.1.1 Genel Bakış...........................................................................................22 2.1.2 Cezalandırıcı Gücün Ekonomisi ve İktidar Mekanizmasının Yeni Ekonomisi........................................................................................................24 2.1.3 Cezalandırıcı Gücün Kriterlerinin Ekonomisi ve Dönüşümleri....................................................................................................32 2.1.4 Genel Bakış …………………………………......................................32 2.1.5 Genel Değerlendirme ...........................................................................34 2.2 CEZA……………………………………………................................39 Genel Olarak Kısa Bir Giriş…………………................................................39 2.2.1 Ceza Adalet Sisteminde Geçiş Dönemi ...............................................42 2.2.2 Genelleştirilmiş Ceza …………………………...................................47 2.2.3 Hafifleştirilmiş/Yumuşatılmış Cezalandırma Sanatı.............................49 i 2.3 DİSİPLİN……………………………………......................................54 2.3.1 Genel Bakış ………………………………..........................................54 2.3.2 Uysal Bedenler ……………………………………….........................58 2.3.3 Doğru Alıştırma Araçları …………………………….........................64 2.3.4 Panoptisizm …………………………………………..........................67 2.4 HAPİSHANE………………………………………………................70 2.4.1 Genel Bakış …………………………………………..........................70 2.4.2 Tamamlanmış ve Sertleştirilmiş Kurumlar ………..............................73 2.4.3 Yasadışı ve Suçluluk …………………………………........................75 2.4.4 Hapishane Sistemi ……………………………………........................78 BÖLÜM 3 MICHEL FOUCAULT BAĞLAMINDA DİSİPLİN VE CEZA: SOVYET GÜNEY KAFKASYA ÖRNEĞİ 3.1 SOVYET GÜNEY KAFKASYA'NIN JEO-KÜLTÜREL, SİYASİ- HUKUKİ VE SOSYO-EKONOMİK TARİHİ...............................................81 3.1.1 Jeo-Kültürel Tarihi ………………………………...............................82 3.1.2 Siyasi-Hukuki Tarihi ……………………………................................86 3.1.3 Sosyal-Ekonomik Tarihi ………………………..................................91 3.2 SOVYET GÜNEY KAFKASYA'DA DİSİPLİN ve CEZLANDIRM SÜRECİ...........................................................................................................94 3.2.1 Sovyet Güney Kafkasya'da Ceza Adalet Sistemleri............................100 3. 2.1.A Gizli Polis- (KGB, NKVD).............................................................104 3.2.1.B Mahkeme..........................................................................................108 3.2.1.C Hapishane ve Stalin'in Gulag'ı..........................................................110 3.3 BÜYÜK TERÖR................................................................................114 3.3.1 Azerbaycan'da Büyük Terör ……………….......................................116 ii 3.3.2 Gürcistan'da Büyük Terör ……………………..................................121 3.3.3 Ermenistan'da Büyük Terör …………………....................................126 3.4 SOVYET GÜNEY kAFKASYA EĞİTİM SİSTEMİ VE SANAT ALANININ BİLGİ VE GÜÇ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ.130 3.4.1 Sovyet Güney Kafkasya'da Sosyalist Gerçekçilik .............................133 3.4.2 Eğitim Kurumları ………………………………...............................137 3.4.3 Edebiyat …………………………………………..............................141 3.4.4 Resim ve Heykeltraşlık …………………………..............................148 3.4.5 Tiyatro ve Sinema ………………………………..............................152 4. FOUCAULT AÇISINDAN DİSİPLİN VE CEZA SİSTEMİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ: BATI AVRUPA VE SOVYET GÜNEY KAFKASYA ÖRNEĞİ………………………............................158 SONUÇ…………………………………………………….........................173 KAYNAKÇA…………………………………………................................187 ÖZET............................................................................................................205 ABSTRACT ................................................................................................207 iii KISALTMALAR ABD: Amerika Birleşik Devletleri CPSU: Sovyetler Birliği Komünist Partisi CIA: Merkezi İstihbarat Teşkilatı FSB: Rusya Federal Güvenlik Servisi FBI: Federal Soruşturma Bürosu GULAG: Düzeltici Çalışma Kampları Baş İdaresi GUITK: Düzeltici İş Kolonileri Genel Müdürlüğü SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği KGB: Devlet Güvenlik Komitesi (Milli İstihbarat Teşkilatı) MVD: İçişleri Bakanlığı MGB: Devlet Güvenliği Bakanlığı NKVD: İçişleri Halk Komiserliği NEP: Yeni Ekonomi Politikası OGPU: Müşterek Devlet Siyasi Direktörlüğü RF: Rusya Federasyonu SSC: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri SB: Sovyetler Birliği SVR: Rusya Federasyonu Dış İstihbarat Servisi iv GİRİŞ Çalışma konumuzu oluşturan “Michel Foucault Bağlamında Disiplin ve Ceza: Sovyet Güney Kafkasya Örneği” ve Sovyet döneminde Güney Kafkasya Bölgesi’nin disiplin ve cezalandırma konusunun seçilmesinin cevabı çokyönlü. Çünkü, öncelikle bu bölgede işkence, idam cezası, haksız tutuklama, öldürme olaylrı gizli tutulmuştur, öyle ki bu olayları Sovyetler Birliği tarihinde “Sovyetler Birliği’nin Kapalı Sandıkları” olarak adlandırılmışlardır. İşkencenin Ortaçağ Batı Avrupa'sında olduğu gibi Sovyetler Birliğinde de yasal temeli vardı. Günümüzde bu davaların çoğuna kısmen erişilebilindiği için Sovyetler Birliği Dönemi bu bağlamda ciddi bir önem taşımaktadır ve bu sebeplerden dolayı gerçekleri olduğu gibi açıklamalıyız. Öncelikle, araştırma konusunun Kafkasya Bölgesi’nde araştırılmaya değer olduğunu düşünüyoruz, çünkü araştırma konumuza uygun olarak veri toplama aşamasında literatür taramamızı yaparken “Michel Foucault Bağlamında Disiplin ve Ceza: Sovyet Güney Kafkasya Örneği" konusunda daha önce yapılmış akademik çalışmalara rastlayamadık, dahası, Güney Kafkasya'yı birleşik bölge ile aynı araştırma bağlamında kapsayan böyle bir akademik çalışmanın benzeri bulunmamaktadır. İkinci önceliğimiz, araştırmamızın sadece teorik değil aynı zamanda pratik olarak Sovyet dönemindeki Güney Kafkasya’da yaşanan tutuklama, işkence, idam cezası, öldürme, v.b. ile ilgili davaları ortaya çıkaran belgelere dayanarak yapılmasıdır. Amacımız Sovyet Güney Kafkasya Bölgesinde Disiplin ve Cezalandırmayı doğru bir şekilde araştırmak ise bunu Sovyetler Birliği’nin egemenliğini yaygın olan iktidar/bilgi ekseninden ötesine taşıyıp karmaşık bir konu olarak ele almaktır. Altını çizmek istediğimiz üçüncü nokta da disiplin/ceza ve iktidar/bilgi olarak bugünün bağlamında Sovyetler Birliği’nde olanların gerçekliğini göstermektir. Sovyetler Birliği’nin hem olumlu hem olumsuz geçmişinin 1 iktidar/bilgi ve ‘Disiplin ve Cezalandırma’ ilişkisinin eleştirel analizi ne anlama gelir? Michel Foucault bağlamında hem Batı Avrupa’daki hem de Sovyetler Birliği’ndeki işkenceden, haksız tutuklamadan ve idam cezasından ‘Disiplinin ve Cezalandırmanın’ teknik parçası olarak bahsettiğimizde, altını çizmek istediğimiz bu etkili mekanizmaların bir yandan iktidarın gücünü korumakta ve diğer yandan zayıflıklarını örtbas etmekte olmasıdır. Bu sebeple Michel Foucault'un felsefi projelerininin değerini iyice anlamamız gerekmektedir; çünkü araştırma konumuz Michel Foucault'un akademik çalışmalarına dayanmaktadır. Araştırmamız Batı Avrupa ve Güney Kafkasya örneğidir. Bu iki farklı bölgedeki toplumsal-siyasal koşulların karşılaştırmalı eleştirel analizine odaklanmaktadır. Michel Foucault'un akademik çalışma/felsefi projesi "Disiplin ve Ceza: Hapishanenin Doğuşu", geneoloji olarak adlandırılan felsefi metodolojiye dayanmaktadır. Sözü edilen felsefi proje ve metodoloji araştırma konumuza uygun olarak Sovyet Güney Kafkasya'nın geçmişini günümüzde açıklamak amacıyla araştırmamızda uygulanmakta ve araştırma amaçlarını yerine getirmek için temel pratik aklımız ve boyutumuzu oluşturmaktadır. Akademik araştırmamızda, Foucault'un geneoloji projesi olan "Disiplin ve Ceza: Hapishanenin Doğuşu" gözönünde bulundurularak, temel araştırma problemleminin disiplin ve ceza söylemlerinden kaynaklandığını söyleyebiliriz. Dolayısıyla Batı Avrupa ve Sovyet