Dziedzictwo-Kresow-II:Ignatianum 17/6/14 11:20 Page 1 5+ 156 mm 14,5 156 mm +5 5+ Dziedzictwo Dziedzictwo KrEsÓw inauka • edukacja Dziedzictwo Zamysł wydania tej pozycji jest cenny i wiele wnoszący do badań nad Kresami – KrEsÓw ich historią, dziedzictwem i współczesnością. Artykuły zostały zamieszczone w dwóch działach: Nauka i Edukacja. (…) Autorzy pochodzą z różnych ośrod- ków naukowych, co daje pełne spektrum podejmowanych badań, wywodzą- cych się z osobistych zainteresowań. nauka i edukacja dr hab. Ewa Danowska (UJK w Kielcach) Zamieszczone (…) teksty wyraźnie wskazują na to, że istnieje obecnie szerokie zainteresowanie problematyką dziedzictwa Kresów. (…) Autorzy, zwracając uwagę na różnorodne elementy dziedzictwa naukowego i edukacyjnego tych terenów, podejmują niejednokrotnie próby skonfrontowania owego dzie- dzictwa ze współczesnymi tendencjami wychowawczymi, oświatowymi czy po- litycznymi. W efekcie końcowym czytelnik otrzyma publikację, która wskazuje 232 mm na tak ważne elementy dziedzictwa kulturowego i naukowego Kresów, jak: tradycje pracy oświatowej jezuitów, szkoły krzemienieckiej i uniwersytetów galicyjskich oraz związanych z nimi nauczycieli i uczonych. Ten obraz wzboga- cają wymownie działania różnorakich stowarzyszeń, zespołów muzycznych czy organizacji harcerskich. dr hab. Agnieszka Wałęga (UMK w Toruniu) Redakcja naukowa Irena Kozimala • Anna Królikowska • Beata Topij-Stempińska ISBN 978-83-7614-163-3 (AI) ISBN 978-83-277-0072-8 (WAM) Akademia Ignatianum www.fundacjaignatianum.pl 9 788327 700728 > Wydawnictwo WAM +5 CMYK Europe ISO Coated FOGRA27 Dziedzictwo-Kresow-II-strony_tytulowe:Ignatianum 10/2/14 11:40 Page 1 (Black plate) © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA Dziedzictwo KrEsÓw nauka i edukacja © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA Dziedzictwo-Kresow-II-strony_tytulowe:Ignatianum 2/19/14 2:45 AM Page 3 (Black plate) © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA Dziedzictwo KrEsÓw nauka i edukacja Redakcja naukowa: Irena Kozimala Anna Królikowska Beata Topij-Stempińska Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2013 © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków • tel. 12 39 99 620 • faks 12 39 99 501 [email protected] http://www.wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Pedagogicznego Akademii Ignatianum Recenzenci dr hab. Ewa Danowska, UJK w Kielcach dr hab. Agnieszka Wałęga, UMK w Toruniu Redakcja Michał Zmuda Redaktor językowy (język angielski) Izabela Pelczar Indeksy Irena Kozimala Beata Topij-Stempińska Projekt okładki i stron tytułowych Lesław Sławiński – PHOTO DESIGN Na okładce: Pińsk – kolegium i kościół jezuitów z 1651 roku widziane od strony rynku (fot. z lat 20. XX w.). Kościół władza sowiecka wysadziła w 1954 roku. Obecnie na terytorium Białorusi – w zabudowaniach dawnego kolegium mieści się galeria obrazów i szkoła. ISBN 978-83-277-0250-0 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003 e-mail: [email protected] www.wydawnictwowam.pl © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA Spis treści 7 Wprowadzenie Nauka Joanna Falkowska Euzebiusza Czerkawskiego działalność na rzecz 11 oświaty galicyjskiej Monika Stankiewicz-Kopeć Z dziejów dziewiętnastowiecznego Lwowa: Jan Julian Szczepański (1796-1869) – zapomniany lwowski 29 nauczyciel, wydawca, tłumacz i poeta Dariusz Wędzina Szkoły średnie Wileńskiego Okręgu Naukowego 53 jako obszar badawczy losów Polski i Polaków pod zaborami Miłosz Janusz Zieliński Wielkie Księstwo Litewskie w białoruskich podręcznikach historycznych a białoruska tożsamość narodowa 65 w polityce władz Republiki Edukacja Ludwik Grzebień SJ Beata Topij-Stempińska 81 Jezuici w Smoleńsku, 1611-1654 Wanda Koszewska „Liceum Krzemienieckie człowiekiem stoi”. Służba Polsce i narodowi polskiemu 109 dr. Marka Piekarskiego w latach 1922-1927 © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA 6 Spis treści Bożena Iwanowska Rola Stowarzyszenia „Rodzina Wojskowa” w życiu społecznym Kresów Wschodnich w latach 1927-1939 (na przykładzie 161 pow. baranowickiego na Nowogródczyźnie) Irena Kozimala Koła Przyjaciół Harcerstwa w Okręgu Lwowskim 205 Związku Harcerstwa Polskiego Viktoryia Antonchyk Polskie środowisko muzyczne Wilna w pierwszej połowie 229 XIX wieku Katarzyna Stukus 239 Polskie dziecięce zespoły pieśni i tańca działające w Wilnie 251 Bibliografia 273 Indeks osobowy 291 Indeks nazw geograficznych © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA Wprowadzenie W potocznym rozumieniu kresy to rubież, pogranicze państwa. Od XVI do XVIII wieku stanowiły granicę dawnej Rzeczypospo- litej, od Dniepru do Dniestru. Pierwotnie określenie to dotyczyło jedynie terenów południowo-wschodnich, dopiero w początkach XX wieku terminu tego zaczęto używać, określając całość wschod- niego terytorium państwa polskiego. Kresy są zatem historycz- nym świadectwem polityki mocarstwowej Rzeczypospolitej, ale w społecznej świadomości, mocno zmitologizowanej, utrwalonej w literaturze, są przede wszystkim „krainą szczęśliwości”, „rajem utraconym”. Niezależnie od tego, jak rozumiemy pojęcie Kresów, trzeba pamiętać, że bez gruntownego i rzetelnego zbadania prze- szłości trudno zrozumieć współczesną historię. Poznanie fenome- nu i dziedzictwa Kresów możliwe jest jedynie w kontekście histo- rycznym. Jednym z głównych zadań historyka jest „uobecnienie” przeszłości, czyli rozpoznanie zjawisk, które chociaż osadzone w przeszłości, mogą stać się źródłem wiedzy o genezie i kształ- cie współczesnej rzeczywistości. Historyczna perspektywa poma- ga w usprawiedliwieniu poglądów i zachowań człowieka, często uzasadnia jego postawę wobec rzeczywistości. „Zarówno wiedza historyczna, jak i pedagogiczna akcentują i wyjaśnią potrzebę uczestnictwa, wczuwania się i wzbogacania dominujących w gru- pie wartości. Jedna i druga przyjmuje za cel perspektywiczny swo- ich badań przekazywanie wartości wyrażających ciągłość i zmianę poglądów, przekonań i postaw”1. Bez tej historycznej perspekty- wy niemożliwe jest poznanie i rozumienie dziedzictwa Kresów w jego kulturowym czy edukacyjnym wymiarze. Nauka i edukacja w dużej mierze kształtują świadomość czło- wieka, przyczyniają się do powstawania i przekazywania dziedzi- 1 C. Majorek, Najnowsza historia edukacji wobec potrzeb pedagogiki, w: Edukacja i jej historiografia. Poszukiwanie płaszczyzny twórczego dialogu, red. S. Sztobryn i J. Semków, Kraków 2006, s. 53. © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA 8 Wstęp ctwa kolejnym pokoleniom. Istotne jest zatem, aby dobra kultury, nauki i sztuki pozostawione przez poprzednie pokolenia nie ule- gły zapomnieniu, a dzięki ich upowszechnianiu zostały włączone w dziedzictwo narodowe. Niniejsza publikacja jest próbą takiego historyczno-edukacyj- nego spojrzenia na dziedzictwo naukowe i edukacyjne Kresów. Monografię rozpoczynają teksty autorów, którzy poruszają zagad- nienia związane z nauką. Przypominają oni postacie wybitnych, ale często zapomnianych, naukowców, literatów, działaczy szkol- nych czy społecznych, którzy niewątpliwie swoją działalnością naukową przyczynili się do wzbogacenia dziedzictwa duchowego i materialnego nie tylko Kresów, ale całego państwa polskiego. Ważnym obszarem działalności podejmowanej przez państwa, in- stytucje czy stowarzyszenia, niezależnie od okresu historycznego, jest edukacja młodych pokoleń. Edukacja realizowana w wymia- rze szkolnym i pozaszkolnym. Autorzy tekstów zwracają uwagę na tradycje działań oświatowych podejmowanych przez jezuitów czy szkołę krzemieniecką oraz propozycje edukacyjne realizowa- ne przez stowarzyszenia, zespoły muzyczne, organizacje harcer- skie na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej. Mamy nadzieję, że teksty zamieszczone w niniejszej publikacji nie tylko wzbogacą wiedzę czytelnika dotyczącą poruszanych za- gadnień, ale staną się również inspiracją do dalszych wnikliwych naukowych dociekań. © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA Nauka © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013; © Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici, 2014 DZIEDZICTWO KRESÓW. NAUKA I EDUKACJA Joanna Falkowska (UMK Toruń) Euzebiusza Czerkawskiego działalność na rzecz oświaty galicyjskiej Uwagi wstępne Istotnym impulsem do walki, jaką społeczeństwo polskie pod- jęło na rzecz odbudowy rodzimej nauki, kultury i oświaty, było uzyskanie przez Galicję autonomii. Szczególna sytuacja Polaków w zaborze austriackim wyzwoliła zwłaszcza w światłej części spo- łeczeństwa tego okresu doniosłe inicjatywy. To właśnie wówczas pojawiły się niezwykle ważne idee dotyczące rodzimej oświaty. Kształtowały się instytucje autonomiczne, pracowano nad wyda- waniem ustaw oraz rozporządzeń dotyczących życia społeczno- -politycznego, oświatowego i naukowego. Publikowano również wiele na temat reform