Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Społeczne, Numer 12 (1/2016) Artur Goszczyński Uniwersytet Jagielloński Zakład Historii Polski Nowożytnej e-mail: [email protected] Nieprzyjaciel narodu naszego. Historia stosunków polsko-moskiewskich w opinii szlachty Rzeczypospolitej w przededniu i w pierwszych latach wojny 1609–1618 Streszczenie Jednym z czynników kształtujących stosunek do innych narodów są relacje między pań- stwami na przestrzeni dziejów. W dawnej Rzeczypospolitej nie tylko rzutowały one na postawy wobec cudzoziemców, ale miały również pewien wpływ na politykę między- narodową. W XVII wieku w polsko-litewskim państwie było to szczególnie widoczne w kontekście wojny z Moskwą z lat 1609–1618. Konflikty, których niemało było w stosunkach między obydwoma państwami, zapisały się głęboko w pamięci szlachty. Panowie bracia nabrali przekonania o wrodzonej nie- chęci Moskwicinów wobec Polaków oraz ich zdradzieckim charakterze, co w konse- kwencji rzutowało na decyzje dotyczące stosunków z państwem carów. W 1609 roku wobec sojuszu zawartego przez Wasyla Szujskiego ze Szwecją na dworze w Warszawie zaczęto się zastanawiać nad zbrojną interwencją. Jednym z głównych argumentów zwo- lenników wojny była historia stosunków z Moskwą, która świadczyła o agresywnym nastawieniu tego państwa wobec Rzeczypospolitej. Słowa kluczowe szlachta, propaganda, dymitriady, wielka smuta, Zygmunt III, wojna polsko-moskiewska 1609–1618 96 Artur Goszczyński Kwestia wzajemnego postrzegania Polaków i Rosjan jest jednym z częściej poru- szanych problemów przez badaczy zajmujących się historią stosunków pomię- dzy tymi państwami. Zagadnienie to jest niewątpliwie bardzo istotne, bowiem obraz północno-wschodniego sąsiada wykształtowany w świadomości szlachty mógł rzutować między innymi na decyzje dotyczące polityki wobec państwa carów. Problem ten był wielokrotnie poruszany w publikacjach poświęconych stosunkom politycznym między Rzecząpospolitą a państwem moskiewskim oraz stał się tematem wielu osobnych prac dotyczących samej tylko kwestii wzajem- nych uprzedzeń Polaków i Rosjan. Ze względu na stereotypy powstałe w związku z pełnymi konfliktów relacjami między obydwoma państwami temat ten inte- resował nie1 tylko historyków, lecz również kulturoznawców, antropologów czy socjologów . Polska a Moskwa 1603–1618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej 1 Lach i Moskal. Z dziejów stereotypu J. Maciszewski,Sigismund von Herberstein, sein Buch über den Moskauer Staat und seine, BeziehungWarszawa zu1968; Polen A. Kępiński, , Warszawa–KrakówКрушение царства.1990; W. Leitsch, Историческое повестовование Wizerunek Rosjanina w oczach cudzoziemców, „Studia (relacje Podlaskie” o Rosji XVI1993,XVII t. w.IV, is. ich 5–23; znaczenie Р. Г. Скрынников, w badaniach nad stereo- typem Rosjanina) Kultura polityczna w, МоскваPolsce. Przesz 1995;ło A.ść iKijas, teraź niejszość O B – „Лях-девятьденник” и „Mоскаль людоед” (представления ,этнических [w:] соседей друг о друге) Поляки и русские в ,глазах red. M .друг Ko- другаsman, Poznań 1996, s. 43–50; . Белова, Восприятие –русскими польского национального характера и создание национального, [w:] стереотипа поляка Поляки, ред. В. и А. русские Хорев, в Москва глазах 2000,друг друга s. 226–230; С. М. Фалкович, Niepojęta „gru- bianitas”. Moskiewskie konwencje dyplomatyczne i niektóre cechy charakteru Moskwicinów, w[w oczach:] polskich uczestników „Dymitriady”, op. citPolacy., s. 45–71; w oczach L. Bernardini Rosjan – Rosjanie, w oczach Polaków Основные черты польского национального характера, [w:] в представлениях русских (еволюция стереотипа), red. R. Bobryk,Polacy J. Faryno,w oczach Warszawa Rosjan… 2000, s. 95–112; С. М. Фалкович, Polska i Polacy oczyma Rosjan w wieku XVII Polacy w oczach Rosjan… Narodziny, [w:] imperium. Rozwój terytorialny, op. cit., państwa s. 115–140; carów В.w ujęciuВ. Мочалова, historyków ro- syjskich XVIII i XIX wieku , [w:] Polnische Propagandatexte, op. cit., s. 67–81; über K. Bła die- Smutachowska, Russische und Ukrainische Geschichte vom 16.–18. Jahrhundert O , Warszawa 2001; W. Leitsch, Представ- ления ,о [w:] России и их верификация в Польше, XVI XVII вв Россия – , Польша.Hrsg. R. Образы. Crum- иmey стереотипы, H. Sundhaussen в литературе, R. Vulpius и, Wiesbadenкультуре 2001, s. 271–286; В. В. Мочалова, К изучению образа поляка в памятниках– Смутного, [w времени:] : Россия – Поль- ша. Образы и стереотипы… , ред. В. А. Хорев, МоскваПольскость 2002, sв. 44–64;русскости: Б. Н. разнонаправленныйФлоря, параллелизм восприятия культуры западного, [w соседа] (Государ- ство и гражданское общество), op. cit.,Россия s. 27–33; – Польша. А. Липатов, Образы и стереотипы… Pojęcie honoru w Carstwie Moskiewskim i w Rzeczypospolitej w XVI–XVII wieku Dusza polska, [w:] i rosyjska. Spojrzenie współczesne A , op. cit., s. 134–155;Bä H. Łaszkiewicz, Россия и российские дела в польской истори- ографии второй половины, [w:] XVI – первой половины XVII в. Поляки ,в red России:. de XVII Lazari – XX, –R .Материалы cker, Łódź Международной2003, s. 89–97; Э. А.научной Межва, конференции Краснодар, 10 11 июля 2002 г , [w:] – ., Nieprzyjaciel narodu naszego... 97 Polscy historycy poruszający kwestię stosunku szlachty do Moskwicinów i ich państwa w XVI i XVII wieku skupiali się przede wszystkim na analizie źródeł odzwierciedlających opinię panów braci na temat zachowań północno-wschod- nich sąsiadów. W związku z tym jednym z głównych problemów podejmowa- nych w ich pracach były przywary, jakie zarzucano poddanym cara. Analiza tej kwestii jest niezwykle ciekawa, bowiem przyczynia się do pogłębienia wiedzy na temat mechanizmów postawania stereotypów w społeczeństwie oraz daje niemal pełny obraz Moskwicinów w świadomości szlachty. Z uwagi na znaczenie okresu wielkiej smuty również rosyjscy historycy pochylili się nad podobnym problemem, z tą jednak różnicą, że skupili się przede wszystkim na poglądach poddanych cara na temat Polaków. Badacze w mniejszym stopniu poruszyli zagadnienie postrzegania historii stosunków polsko-moskiewskich przez panów braci, traktując je niekiedy tylko jako jeden z czynników mających wpływ na kształtowaniePolacy i Rosjanie się opinii – wzajemne społecznej. opi- nie w pracach historycznych i publicystycznych Kultura polityczna w Polsce. Swoi i obcy ред. А. И. Селиикий, Краснодар 2003, s. 7–17; J. Rzońca, 1612 год Tatarzy i „Moskwici” – Wschód w opinii, [w:] szlacheckiej Rzeczypospolitej pierwszej, połowycz. 1, red. XVII M. Kosman,w Kultura Poznań polityczna 2004, s. 137–158; w Polsce. Р. Swoi Г. Скрынников, i obcy , Москва 2004; ObrazA. Strojny, państwa moskiewskiego i jego mieszkańców w pamiętniku Samuela Maskiewicza , [w:] Wzajemny wizerunek, op. cit.,sąsiadów. s. 103–108; Metodologiczna M. Bauer, propozycja badań kulturoznawczych – Rosjanie w oczach Polaków , Na- pis, seria XII, 2006, s. 171–182; R. Boroch,Rola szlachty wielkopolskiej w Rzeczypospolitej i jej stosunek do Państwa Moskiewskiego za panowania Zygmunta III , „Acta Polono-Ruthenica” 2006, t. XI, s. 179–188; P. Kasztelan, Wzajemne uprzedzenia Polaków i Rosjan Katalog wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan , „Grabonoskie Zapiski Re- gionalne” 2006,Московія t. 12, s. очима19–27; України-Русі A. de Lazari, XVI–XVII ст . , [w:], , , red. A. de Lazari, Warszawa 2006, s. 5–27; С. Савченко, Między królem a carem. Moskwa w., Україна oczach prawosławnychKультурна спадщина Rusinów –національна obywateli Rzeczypospolitej свідомість державність. (na podstawie Збірник piśmiennictwa наукових końca праць. XVI Вип. – połowy 15, 2006–2007, XVII stule- cia)s. 282–297; T. Hodana, Przyczynek do genezy relacji polsko rosyjskich w I poł. XVII w Польша глазами русских, Kraków 2008;Русско-польские M. Gajda, языковые, литературные и -культурные контакты., „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2010, t. XI, s. 129–146; А. Липатов, Мо- сковское, [wГосударство:] первой половины ХVII в. и „Смутное время” в сочинениях поль-, скихред. С.мещан Гжибовский,Смутное В. А. Хорев, время М. в России:Волос, МоскваКонфликт 2011, и диалог s. 275–289; культур. В. В. Материалы Гипич, научной конференции, Санкт-Петербург, 12–14 октября 2012 года , [w:] Państwo moskiewskie w świetle pamięt- ników polsko-litewskich z okresu Smuty (1603 1618) Studia z dziej, ред.ów stosunk А. И. Филюшów Rze- czypospolitejкин, Санкт-Петербург z Państwem 2012, Moskiewskim s. 55–59; wP . XVIGawron-XVII , wieku K – , [w:] История России первого периода и польско-российские отношения этого, red. периодаM. Nagielski в интерпретации, . Bobiatyński, В.О.P. Gawron Ключевского, Zabrze–Tarnowskie Góry 2013, s. 69–92; T. T. Кручковский, Krwawiące sąsiedztwo. Polacy, Moskale i Kozacy. Płonący wschód, Веснік Rzeczypospolitej Палескага дзяржаўнага szlacheckiej універсітэта. Серыя грамадскіх і гу- манітарных навук, нр 1, 2014, s. 27–35. J. Besala, , Warszawa 2015. 98 Artur Goszczyński Tymczasem kwestia ta miała ogromny wpływ na kreowanie wizerunku państwa moskiewskiego i jego mieszkańców w świadomości polskiej i litewskiej szlach- ty. Co więcej, do poświęcenia większej uwagi temu problemowi skłania fakt, że historię kontaktów z Moskwą wykorzystywano politycznie, argumentując nią konieczność wojny z państwem carów w 1609 roku oraz jej kontynuację po sukcesach odniesionych w trakcie pierwszych dwóch lat konfliktu. Przykłady tego rodzaju odwołań odnaleźć można w diariuszach sejmowych, koresponden- cji, dyskursach politycznych oraz różnego rodzaju pismach okolicznościowych z tego okresu. Na początku XVII wieku szlachta miała sprecyzowane poglądy na temat Moskwicinów,2 którym przypisywano niezwykle szeroki wachlarz