Nr 9(2020) Recenzenci: prof. Konrad Białecki, dr Marcin Chorązki, prof. Jerzy Eisler, prof. Tadeusz Epsztein, prof. Joanna Gierowska-Kałłaur, prof. Artur Górak, dr JanuszKłapeć, prof. Mirosław Kłusek, prof. Mariusz Korzeniowski, prof. Marcin Kula, prof. Robert Litwiński, prof. Piotr Malinowski, dr Andrzej Marcinuk, dr hab. Rafał Łatka, dr hab. Sebastian Piątkowski, dr hab. Karol Sacewicz, prof. Ma- rek Sioma, prof. Dorota Skotarczak, prof. Adrianna Merta-Staszczak, prof. Mirosław Szumiło, prof. Dariusz Tarasiuk, prof. Janusz Wrona, prof. Andrzej Zawistowski Rada naukowa: prof. Wołodymyr Baran (Wołynśkyj Nacjonalnyj Uniwersytet im. Łesi Ukrainki, Łuck, Ukraina), prof. dr hab. Andrzej Chojnowski (Uniwersytet Warszawski), prof. Isabelle Davion (Sorbonne Université), prof. dr hab. Antoni Dudek (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, War- szawa), prof. dr hab. Jerzy Eisler (Instytut Historii PAN/Instytut Pamięci Narodowej), dr hab. Mirosław Golon (prof. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń/Instytut Pamięci Narodowej), prof. dr hab. Andrzej Paczkowski (Instytut Studiów Politycznych PAN), prof. dr hab. Wojciech Roszkowski (Instytut Studiów Politycznych PAN), prof. dr hab. Włodzimierz Suleja (IPN/UWr), prof. dr hab. Stephen Wheatcroft (The University of Melbourne, Austra lia), prof. dr hab. Sorin Radu (Universitatea „Lucian Blaga” din Sibiu, Rumunia), prof. dr hab. John Connelly (The Uni- versity of Berkeley, USA), dr hab. Mirosław Szumiło (Instytut Pamięci Narodowej/Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin) Redakcja: redaktor naczelny – dr hab. Marcin Kruszyński (IPN/ prof. LAW w Dęblinie), redaktor tematyczny – dr Tomasz Osiński (IPN/LAW w Dęblinie) redaktor językowy – Monika Mackiewicz sekretarze redakcji – dr Martyna Grądzka-Rejak (IPN), Sylwia Szyc (IPN) członkowie redakcji: dr Paweł Libera (IPN/IH PAN), dr hab. Dariusz Magier (prof. UPH), dr hab. Jacek W. Wołoszyn (IPN/KUL Jana Pawła II) Kontakt z redakcją: [email protected] Autor winiety KOMUNIZM: Przemysław Krupski ISSN 2299-890X Wydawca: © Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie © Towarzystwo Nauki i Kultury „Libra” WERSJA CYFROWA JEST PIERWOTNĄ WERSJĄ CZASOPISMA www.komunizm.net.pl Skład komputerowy, korekta „Bez Erraty” Streszczenia angielskie Instytut Pamięci Narodowej Spis treści Od Redakcji . 5 I. Studia Janusz Kaliński Polityka władz Polski Ludowej wobec rolnictwa . 15 The policy of the People’s Poland authorities towards agriculture Aneta Suchoń Prawne aspekty gospodarowania nieruchomościami rolnymi w Polsce w latach 1918–2020 . 35 Legal aspects of agricultural real estate management in Poland in the years 1918–2020 Cecylia Leszczyńska Prezesi, dyrektorzy i urzędnicy: środowisko bankowe II Rzeczypospolitej i PRL . 61 Presidents, directors and officials: banking in the Second Republic of Poland and the Polish People’s Republic Mikołaj Iwanow Losy ziemiaństwa polskiego w Białoruskiej Sowieckiej Republice Socjalistycznej na obszarze północno-wschodnim dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej w latach 1921–1939 . 89 The fate of the Polish gentry in the Byelorussian Soviet Socialist Republic in the north- eastern area of the former eastern territories of the Republic of Poland in the years 1921–1939 Marcin Chorązki Krajobraz przemian społecznych w małopolskiej gminie Michałowice w latach 1918–1945 . 111 The landscape of social changes in the Małopolska commune of Michałowice in the years 1918–1945 Maria Brodzka-Bestry Litewskie siedziby Zanów – Dukszty, Gierkany, Hryszkowszczyzna i Poniemuń. Postscriptum wspomnień Tomasza Zana i Heleny z Zanów Stankiewiczowej . 131 The Lithuanian seats of the Zan family: Dukszty, Gierkany, Hryszkowszczyzna and Poniemuń. Postscript to the memoirs of Tomasz Zan and Helena Stankiewicz née Zan Teresa Bagińska-Żurawska Antoniny na Wołyniu – rozkwit i zagłada po rewolucji 1917 r. 153 Antoniny in Volhynia – flourishing and annihilation after the revolution of 1917 Mikołaj Iwanow Rodzina Wysłouchów. Seweryn i inni . 191 The Wysłouch family. Seweryn Wysłouch and others Spis treści KOMUNIZM 9(2020) 3 www.komunizm.net.pl Michał Raczkowski Z dziejów dóbr ziemskich Szczytno na Kujawach wschodnich od XIX w. do 1945 r. 207 From the history of Szczytno in eastern Kujawy, from the 19th century to 1945 II. Varia Adam Radomyski Ocena warunków rozwoju systemu obrony powietrznej w Polsce w latach 1945–1970 . 231 Assessment of the conditions for the development of air defence system in Poland in the years 1945–1970 Remigiusz Ławniczak Nastroje, postawy oraz stosunek mieszkańców Grudziądza i powiatu grudziądzkiego do władzy komunistycznej w 1945 r. 251 Moods and attitudes of the inhabitants of Grudziądz and the Grudziądz district towards the Communist authorities in 1945 Krzysztof Sychowicz Kościół rzymskokatolicki w Polsce północno-wschodniej (województwo białostockie, łomżyńskie i suwalskie) a przemiany polityczne, społeczno- -gospodarcze i prawne przełomu lat 1988–1989 . 293 The Roman Catholic Church in north-eastern Poland (Białystok, Łomża and Suwałki voivodeships) and the political, socio-economic and legal changes at the turn of 1989 Patrycja Chełminiak Polska muzyka rockowa w „Nowej Wsi” . 311 The Polish rock music in ”Nowa Wieś” III. Źródła Marek Szajda Wpływ Organizacji Rozwoju Twórczości na żydowskie rolnictwo w powojennej Polsce na przykładzie sprawozdania dzierżoniowskiego oddziału ORT za lata 1947–1949 . 341 IV. Recenzje Marcin Kruszyński Rec.: Anna Ambrochowicz-Gajownik, W cieniu Lazurowego Wybrzeża. Konsulat polski w Marsylii w latach 1919–1940, Warszawa 2019, 308 ss. 361 Martyna Grądzka-Rejak Rec.: „Wszystko nas dzieli, ale nic nie może rozdzielić”. Sylwia Chwedorczuk, Kowalska. Ta od Dąbrowskiej, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2020, 364 ss. 367 4 Od Redakcji Kolejny numer naszego pisma, który właśnie oddajemy do rąk Czytelników, znowu jest tomem tematycznym. Tym razem uznani badacze pochylili się nad szeroko rozumianymi losami polskiej wsi w XX w. Nikogo chyba nie trzeba przekonywać, że ówczesne społeczeństwo (przynajmniej do okresu migracji w czasach Edwarda Gierka) miało zdecydowanie charakter wiejski. W latach Polski międzywojennej większość tej ludności pozostawała poza systemem ka- pitalistycznym lub – w najlepszym razie – sytuowała się na jego peryferiach. Chłopi prowadzili gospodarkę na wpół naturalną, może poza byłym zaborem pruskim, gdzie byli włączeni do procesu wymiany towarowej. Wielka własność rolna, zwłaszcza na wschodzie kraju, także przypominała wzory przedkapitali- styczne z XIX w. To samo dotyczyło więc znajdującej się w majątkach społecz- ności. Dodatkowo, po wielkim kryzysie przełomu lat dwudziestych i trzydzies- tych XX w., w powszechnej świadomości rolę regulatora gospodarki przypisano państwu. Ostatecznie przecież nawet potężne Stany Zjednoczone wyszły z tego krachu dzięki etatyzmowi wypływającemu z polityki New Deal Franklina De- lano Roosevelta, co w Europie, bez względu na obowiązujący w różnych miej- scach ustrój polityczny, szybko podchwycono. W wyniku niemieckich działań podczas II wojny światowej cały dotychcza- sowy system własności uległ zniszczeniu. Kapitał inny niż niemiecki był przed- miotem arbitralnych decyzji podejmowanych w interesie III Rzeszy. W prakty- ce doszło do ograbienia Polaków i Żydów na ziemiach wcielonych do Niemiec. W Generalnym Gubernatorstwie (GG) cały dobytek zabrano przede wszystkim Żydom. Przy represjach, przesiedleniach czy aresztowaniach podobny los spo- tykał też Polaków. W samym rolnictwie było nieco inaczej. Braki aprowizacyj- ne, stawiane na pierwszym miejscu w Berlinie, spowodowały pozostawienie ziemi przy jej właścicielach. Tyle że, z czasem, obciążenia kontyngentami rosły, podobnie jak tempo wywózek na roboty, w związku z czym sytuacja rolników na ziemiach okupowanych wyraźnie się pogarszała. Wielokontekstowość problematyki wsi uzupełnia próba jej kolektywizacji po 1945 r., co zresztą wypada uznać za rodzaj fenomenu w historii powszechnej. Ta przebudowa, dokonana skutecznie najpierw w Związku Radzieckim, była bowiem szokującym przykładem masowego użycia środków przymusu wobec znaczącej części własnej populacji. Jak zauważył Norman Davies, ZSRS stał się „monstrualnym laboratorium inżynierii społecznej i ludzkiego nieszczęścia”1. Powyższe „samoludobójstwo”2 nie dotknęło na szczęście polskiej wsi, chociaż 1 N. Davies, Europa walczy 1939–1944. Nie takie proste zwycięstwo, Kraków 2008, s. 49. 2 Określenie użyte przez Siergieja Karaganowa; zob. idem, Destalinizacja Rosji, „Gazeta Wybor- cza”, 10 II 2011. Od Redakcji KOMUNIZM 9(2020) 5 www.komunizm.net.pl w innych krajach tzw. bloku wschodniego powielano wzorce moskiewskie, m.in. w Rumunii3. Fakt ten nie oznacza bynajmniej, że komuniści w Polsce nie usiłowali wpływać na własnościową i polityczną strukturę tego obszaru. Wagę tematyki, stałą potrzebę jej zgłębiania i uzupełniania, uzasadnia wreszcie rola i kulturowe znaczenie chłopstwa w naszych dziejach. Rację miał najważniejszy przywódca ruchu ludowego, kilkakrotny premier Wincenty Wi- tos, mówiąc: „Chłop zachował w najgorszych chwilach ziemię, religię i narodo- wość. Te trzy wartości dały podstawę do stworzenia państwa”. Nie sposób przyglądać się losom Polski bez oglądu tej warstwy. Bez tego nie można również zrozumieć współczesnego położenia Polaków i ich wypo- sażenia ideowego oraz mentalności: stylów działania i sposobów postępowania opartych na określonych wzorcach. Popularna obecnie figura retoryczna zwa- na „mentalnością folwarczną” albo „syndromem folwarcznym” służy, przede wszystkim socjologom, do opisu słabości polskiej demokracji, relacji rynko-