REDNIOWIECZNE GOLÊCZEWO 41 ECCLESIA. STUDIA Z DZIEJÓW WIELKOPOLSKI TOM 9, 2014 KRZYSZTOF R. PROKOP Gliwice Gnienieñska genealogia biskupów ziem polsko-litewsko-ruskich. Wokó³ Pra³atów i kanoników katedry metropolitalnej gnienieñskiej Jana Korytkowskiego* The Gniezno Genealogy of the Bishops of the Polish-Lithuanian-Rus Lands. Around Jan Korytkowskis The Prelates and Canons of the Gniezno Metropolitan Cathedral Wskazanie powodów, które sk³oni³y ksiêdza [Jana] Korytkowskiego do podjê- cia trudu opisania dziejów Kocio³a archidiecezjalnego, spisania biogramów ar- cybiskupów i kanoników gnienieñskich, jest bardzo z³o¿one podobnie zreszt¹, jak okrelenie warunków, w jakich to nast¹pi³o i na kim siê wzorowa³. [ ] W przed- mowie do Pra³atów i kanoników pisa³ [on], ¿e oto pragnienie podzielenia siê z publicznoci¹ polsk¹ nowymi, dot¹d nieznanymi ród³ami do dziejów naszego Ko- cio³a i narodu, pióro do rêki mi poda³o, [a tak samo chêæ] ods³oniêcia mnóstwa dziejowych postaci, które niegdy chlub¹ by³y Kocio³a i narodu, ku jego zbudo- waniu i otusze w obecnym op³akanym po³o¿eniu, i wzbogacenie pimiennictwa naszego obfitym, wielce po¿¹danym historycznym materia³em ród³owym1. Poja- wia siê tutaj tak charakterystyczna dla tamtego okresu oscylacja pomiêdzy publi- cystyk¹ maj¹c¹ za zadanie uwiadamianie opinii publicznej, czytelnikom, elemen- tów w³asnej narodowej historii, a rzetelnym przedstawieniem efektów pracy historyka. Obiektywnie trzeba podkreliæ, ¿e Korytkowski poszed³ w kierunku rze- telnoci historycznej. [ ] Podstaw¹ dlañ by³y archiwalia gnienieñskie, [a] zbada³ równie¿ archiwa krakowskie i poznañskie. Wykorzysta³ biogramy biskupów opra- cowane przez D³ugosza, Damalewicza, Bu¿eñskiego, Rzepnickiego, Bartoszewicza. Mia³ dostêp do Monumenta Poloniae Historica, Annales Jana D³ugosza, odwo³y- * Pierwotny, autorski tytu³ artyku³u brzmia³: Wiadomoci o sakrach biskupich cz³onków kapi- tu³y archikatedralnej w Gnienie na kartach Pra³atów i kanoników katedry metropolitalnej gnie- nieñskiej Jana Korytkowskiego. Za zgod¹ autora przyj¹³ obecne brzmienie (red.). 1 J. Korytkowski, Pra³aci i kanonicy katedry metropolitalnej gnienieñskiej od roku 1000 a¿ do dni naszych pod³ug róde³ archiwalnych, t. 1, cz. 1, Gniezno 1883, s. V-VI. 42 KRZYSZTOF R. PROKOP wa³ siê do Naruszewicza. [ ] Siêgn¹³ do Kodeksów dyplomatycznych, edycji Volumina legum, pamiêtników, herbarza Niesieckiego oraz Acta historica res ge- stas Poloniae illustrantia. Porównanie cytowanej przez Korytkowskiego literatury ze sporz¹dzonym przez niego katalogiem wiadczy jednak o korzystaniu z o wie- le bogatszych ksiêgozbiorów, które trudno obecnie umiejscowiæ stwierdza w ar- tykule Dzie³o ks. Jana Ignacego Korytkowskiego w ocenie historiografii i meto- dologii XIX i XX wieku, pomieszczonym w jubileuszowej edycji na milenium archidiecezji gnienieñskiej, Jacek Jaskulski2, podkrelaj¹c w konkluzji, ¿e obec- nie, w czasach rozwoju badañ prozopograficznych, badaniu elit, których kler by³ wa¿n¹ czêci¹, prace J. Korytkowskiego sta³y siê punktem wyjcia do prowadzenia jakichkolwiek badañ na ten temat. Przez ca³y czas, mimo ró¿nych krytycznych opi- nii, jest [on] podstaw¹ opracowywania biogramów, czego niezliczone przyk³ady znajduj¹ siê w Polskim s³owniku biograficznym i Wielkopolskim s³owniku biogra- ficznym. [ ] Zmusza to do zastanowienia siê nad obecn¹ wartoci¹ i przydatno- ci¹ tych prac, [jakkolwiek] jest to bardzo trudne3. Cytowany autor przytacza rów- nie¿ s³owa wspó³pracuj¹cego z XIX-wiecznym uczonym ksiêdza Antoniego Kanteckiego, w których zosta³o podkrelone, i¿ zbiór biografii metropolitów Gnie- zna pióra J. Korytkowskiego pozostanie w literaturze naszej dzie³em pami¹tkowym, monumentalnym, z którego wszyscy nastêpni biografowie bêd¹ musieli czerpaæ. Byæ mo¿e, i¿ archiwa watykañskie i rêkopisy innych archiwów europejskich rzuc¹ pó- niej daleko wiêcej wiat³a na wielkie postaci naszych prymasów, jednak¿e faktem pozostanie, i¿ ksi¹dz Korytkowski wydoby³ ich z pomroki dziejowej i pierwszy w ród³owej pracy przedstawi³ wiatu uczonemu4. W nie mniejszej mierze, a wrêcz w wiêkszym jeszcze stopniu powy¿sz¹ kon- statacjê odnieæ nale¿y do kompendium prozopograficznego Pra³aci i kanonicy 2 J. Jaskulski, Dzie³o ks. Jana Ignacego Korytkowskiego w ocenie historiografii i metodologii XIX i XX wieku, [w:] 1000 lat archidiecezji gnienieñskiej, red. J. Strzelczyk, J. Górny, Gniezno 2000, s. 409, 412-414 (ca³oæ artyku³u s. 407-417). 3 Tam¿e, s. 416. 4 Tam¿e, s. 415. Ogólnie o biografii J. Korytkowskiego i jego dorobku pimienniczym: M. Woj- ciechowska, Korytkowski Jan Ignacy (1824-1888), historyk, archiwista i bibliotekarz, kanonik, ofi- cja³ i biskup nominat [sufragan] gnienieñski, [w:] Polski s³ownik biograficzny [dalej cyt.: PSB], t. 14, Wroc³awWarszawaKraków 1968-1969, s. 147-149; S³ownik pracowników ksi¹¿ki polskiej, pod red. I. Treichel, Warszawa£ód 1972, s. 444 (K. Podlaszewska); S³ownik polskich teologów katolickich, t. 2, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1982, s. 360-362 (F. Stopniak); Wielkopolski s³ow- nik biograficzny, red. A. G¹siorowski, J. Topolski, WarszawaPoznañ 1982, s. 350-351 (A. Wêdz- ki); Z. Grot, Korytkowski Jan Ignacy (1824-1888), Generalvikar in Gnesen, ernannter Weihbischof, [w:] Die Bischöfe der deutschsprachigen Länder 1785/1803 bis 1945. Ein biographisches Lexikon, hrsg. von E. Gatz, Berlin 1983, s. 409-410; S³ownik historyków polskich, red. M. Prosiñska-Jackl, Warszawa 1994, s. 245-246 (A. G¹siorowski); Wybitni historycy wielkopolscy, red. J. Strzelczyk, Poznañ 20102, s. 107-116 (J. Jaskulski). Nadto: Z. Zieliñski, Tajna administracja archidiecezji gnienieñskiej w czasie Kulturkampfu (1874-1886), Nasza Przesz³oæ 24(1966), s. 243-257. GNIENIEÑSKA GENEALOGIA BISKUPÓW ZIEM POLSKO-LITEWSKO-RUSKICH 43 katedry metropolitalnej gnienieñskiej, o ile bowiem postaciom arcypasterzy naj- starszej polskiej archidiecezji powiêcono w póniejszym czasie wiele opraco- wañ, wród których wskazaæ mo¿na tak¿e na obejmuj¹ce ogó³ tych¿e hierarchów s³owniki biograficzne5, za samo dzie³o Arcybiskupi gnienieñscy, prymasi i me- tropolici polscy od roku 1000 a¿ do roku 1821 doczeka³o siê niedawno wznowie- nia (sk¹din¹d pod zmienionym tytu³em i z mnóstwem literówek, które nie wid- nia³y w pierwodruku)6, o tyle badania nad prozopografi¹ cz³onków kapitu³y metropolitalnej z Gniezna post¹pi³y naprzód od czasów J. Korytkowskiego w za- sadzie wy³¹cznie w odniesieniu do wieków rednich (a i to w doæ ograniczo- nym zakresie)7 oraz stuleci XIX i XX, podczas gdy dla czasów nowo¿ytnych tego rodzaju badañ w zasadzie nie prowadzono, co wpisuje siê w ogólny obraz histo- riografii kolegiów kanoniczych na ziemiach polskich8. Równie aktualna wydaje siê tu uwaga, ¿e na curriculum vitae zaprezentowanych przez XIX–wiecznego uczonego postaci daleko wiêcej wiat³a rzuc¹ archiwa watykañskie i rêkopisy innych archiwów europejskich, co w szczególnoci dotyczy tych sporód nale¿¹- cych do gnienieñskiej kapitu³y metropolitalnej duchownych, którzy karierê ko- cieln¹ uwieñczyli godnoci¹ biskupi¹. Wprawdzie to o krakowskiej kapitule katedralnej na Wawelu pisano za czasów staropolskich, ¿e stanowi³a ona semi- narium episcoporum, w jej bowiem sk³adzie by³o w ci¹gu owych stuleci tak wielu obdarzonych infu³¹ hierarchów (stosowne ich zestawienie, jakim nie dysponuje- my jak dot¹d w odniesieniu do Gniezna, sporz¹dzi³ przez kilkunastu laty B.S. Ku- mor, uwzglêdniaj¹c wszak¿e wy³¹cznie ordynariuszy, a pomijaj¹c episkopat ty- tularny)9, niemniej jednak równie¿ gnienieñska mia³a poród swych konfratrów licznych cz³onków episkopatu, przy czym nale¿y pamiêtaæ, ¿e w dobie przedro- zbiorowej na porz¹dku dziennym by³o zjawisko kumulowania beneficjów i pre- bend (jeden i ten sam duchowny móg³ tedy nale¿eæ równoczenie do kilku, a sukcesywnie nawet do kilkunastu gremiów kanoniczych)10. 5 Ich omówienia dokona³ przez kilku laty F. Lenort w Pos³owiu do publikacji: J. Nowacki, O godnoci i uprawnieniach prymasowskich arcybiskupa gnienieñskiego, Poznañ 2008, s. 193-202. 6 J. Korytkowski, Prymasi Polski. Arcybiskupi gnienieñscy i metropolici polscy od roku 1000 a¿ do dnia dzisiejszego, t. 1-18, Poznañ 2001-2006. 7 Zob. zw³.: M. Czy¿ak, Kapitu³a katedralna w Gnienie w wietle metryki z lat 1408-1448, Poznañ 2003. Tak¿e: A. Radzimiñski, Duchowieñstwo kapitu³ katedralnych w Polsce XIV i XV w. na tle porównawczym. Studia nad rekrutacj¹ i drogami awansu, Toruñ 1995, passim. 8 Por. uwagi w: Koció³ Poznañski w historiografii, red. L. Wilczyñski, Poznañ 2009, s. 28-29 (T. Jurek), 93 (R. Witkowski). 9 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 1, Kraków 1998, s. 646-662 (pod- rozdzia³ Seminarium episcoporum w ramach rozdzia³u Biskupstwo krakowskie a Koció³ w Polsce tam¿e zw³aszcza tab. 86-104). Zob. równie¿: Wypisy ród³owe do biografii polskich biskupów i opatów z czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz niewoli narodowej doby zaborów (XVI- -XIX w.), cz. 4, wyd. K.R. Prokop, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne 85(2006), s. 305-377. 10 Ostatnio w tym temacie: K.R. Prokop, Biskupi w gronie pra³atów i kanoników p³ockiej ka- pitu³y katedralnej w XVII i XVIII stuleciu, [w:] Finis legis Christus. Ksiêga pami¹tkowa dedyko- 44 KRZYSZTOF R. PROKOP Jakkolwiek zdaje siê, ¿e wielu historyków pisz¹cych o nale¿¹cych do kole- gium biskupiego postaciach z przesz³oci tego nie dostrzega, w perspektywie eklezjologicznej (a wszak najistotniejszy jest tu w³anie aspekt samowiadomo- ci Kocio³a) w³aciwym momentem, w którym kto do tego powo³any (abstra- huj¹c od kwestii, w jakim trybie dokonywa³o siê owo powo³anie) stawa³ siê bi- skupem, by³ akt jego sakry, czyli przyjêcia wiêceñ biskupich11.