Bach Koor en Orkest Collegium Vocale Philippe Herreweghe . Sybilla Rubens Annette Markert . Jan Kobow . Sebastian Noack zaterdag 21 oktober 2000 Bach en Hoogdagen Seizoen 2000-2001 Koor en Orkest Collegium Vocale Philippe Herreweghe Bach zaterdag 21 oktober 2000 Koor Collegium Vocale – Freiburger Barockorchester Philippe Herreweghe Bach vrijdag 8 december 2000 Akademie für Alte Musik familie Bach, Müthel woensdag 10 januari 2001 The Sixteen Harry Christophers Caldara, Dias, Scarlatti, Rebelo zaterdag 24 februari 2001 Balthasar Neumann Chor en Ensemble Thomas Hengelbrock Durante, Bach, Kerll zondag 18 maart 2001 Koor en Orkest Collegium Vocale Philippe Herreweghe muzikale leiding . Sybilla Rubens sopraan Annette Markert mezzosopraan . Jan Kobow tenor . Sebastian Noack bariton Johann Sebastian Bach Cantate Herr, gehe nicht ins Gericht, BWV105 25’ Cantate Ich habe genug, BWV82 25’ pauze Trauerode, Laß Fürstin, laß noch einen Strahl, BWV198 40’ begin concert 20.00 uur pauze omstreeks 21.00 uur einde omstreeks 22.00 uur inleiding door Magda de Meester . 19.15 uur . Foyer tekst programmaboekje Magda de Meester coördinatie programmaboekje deSingel druk programmaboekje Tegendruk gelieve uw GSM uit te schakelen! Bach en de traditie van de cantate In de evangelisch lutherse eredienst ten tijde van Johann Sebastian Bach (1685 -1750) vormde de cantate het belangrijkste muzikale bestanddeel. Het was een compositie van beschouwend karakter, die zeer nauw verband hield met de bijbelse thematiek die door de predikant op een bepaalde zondag van het kerkelijk jaar behandeld werd. Zo komt het dat een cantate ook wel een muzikale preek genoemd werd. Voor een cantate was een tekstdichter nodig die aan de bijbelse inhoud een goed componeerbare tekst wist te geven. De dichters met wie Bach in dit opzicht samenwerkte, waren aanvankelijk Salomon Franck en later vooral Erdmann Neumeister. De meeste kerkcantates schreef Bach te Leipzig waar hij sinds 1723 tot aan zijn dood in 1750 de functie van Kantor en Director musicus van de hoofdkerk (Thomaskirche) bekleedde. Zijn taak hield hoofd- zakelijk in dat hij voor elke zon- en feestdag van het kerkelijk jaar (met uitzondering van de advent- en vastentijd) een cantate moest componeren. Dit bezorgde hem, vooral in de loop van het eerste jaar een enorme werkdruk. Op die manier bouwde Bach een groot cantaterepertoire op, waardoor hij in de latere jaren een rijk en fl exibel oeuvre tot zijn beschikking had. Belangrijk was ook het inte- greren van werken die hij vooral in Weimar (1708-1717) had geschreven en het herbewerken van heel wat huldigingmuziek van- uit zijn tijd aan het hof van Köthen (1717-1723). Zo werd een groot deel reeds gecomponeerde muziek in de praktijk van Leipzig opge- nomen. Door de opbouw van een omvangrijk repertoire was het mogelijk regelmatig oude werken opnieuw op te voeren. Het vele werk aan het begin, namelijk het grote aantal nieuwe cantates uit de eerste vijf jaar van Bachs ambtsperiode in Leipzig, zou op lange termijn lonend zijn en zichzelf terugbetalen. Flexibiliteit was nodig om bij Johann Sebastian Bach © Elias Gottlob Haussmann veranderende omstandigheden of bij eenmalige gebeurtenissen lies van meer dan honderd twintig werken is te betreuren. werken te kunnen aanpassen. Veranderingen in de uitvoeringsprak- Evenals zijn voorgangers en opvolgers was Bach verantwoordelijk tijk - zoals de beschikbaarheid van bepaalde zangers of instrumen- voor de muziek bij de diensten in de vier hoofdkerken van Leipzig. talisten of de vereiste lengte van een cantate - moest Bach onopval- De leerlingen die in het alumnaat woonden (ongeveer vijfenvijftig lend kunnen opvangen. jongens) en hun stipendium moesten verdienen door regelmatig in Zo gebeurde het ook dat Bach muziek uit zijn wereldlijke cantates in het koor te zingen, werden hiertoe ingedeeld in vier cantorijen, geestelijke composities overnam. Hieruit kan men afl eiden dat geleid door de cantor en zijn assistenten, de zogenaamde prefec- enerzijds de tekstuele en muzikale voorwaarden vergelijkbaar ten. Bovendien droeg de cantor zorg voor de concertante muziek in waren en zelfs verregaand identiek en dat anderzijds huldigingmu- de twee grote kerken van St.-Nicolai en St.-Thomas. Voor deze ziek en vergelijkbare werken, die voor een eenmalige opvoering muziek had hij tot zijn beschikking het eerste koor, een twaalf- tot waren geschreven, zonder aanpassing en verandering niet opnieuw zestienkoppig ensemble bestaande uit de beste zangers van de werden uitgevoerd. Maar overname in een liturgisch werk kon de school, en de stadsmusici en instrumentalisten die de raad beschik- muziek met een tekstwijziging een blijvende functie geven. Bach baar stelde. Om beide kerken zo goed mogelijk van dienst te zijn, maakte gebruik van dit gegeven en kon zo de muziek van gelegen- hield men daar om de zondag cantatediensten onder Bachs muzi- heidswerken redden door die over te nemen in het kerkelijk reper- kale leiding. Voor hoogtijdagen en bijzondere aaneengesloten toire. Voor herdichten moest de metrische verhouding van de ver- feestdagen, gold een bijzondere regeling. zen en de vorm van de tekst in overeenstemming worden gebracht. De liturgische plaats van uitvoering van de cantate in de lutherse De nieuwe tekst moest echter niet alleen technisch bij de muziek kerkdienst was die waar sinds de reformatie het zogenaamde evan- passen, maar ook corresponderen met het affect van de muziek. geliemotet stond. Het motet volgde onmiddellijk op de schriftlezing Volgens het eerste summier overzicht in Bachs necrologie (geschre- van het dagevangelie, waarbij meestal een centrale spreuk uit deze ven in 1750) liet Bach bij zijn overlijden in totaal vijf jaargangen van tekst naar voren werd gebracht. Verzamelingen van deze evange- kerkelijke werken na: dit betekent, zo’n driehonderd cantates voor liemotetten voor het hele kerkelijke jaar verschenen tot het eind van gewone zon- en feestdagen en kerkmuziek voor bijzondere gele- de zeventiende eeuw. Daarna zijn ze min of meer als Hauptmusik genheden (rouwdiensten, huwelijken, kerkdiensten ter ere van de defi nitief verdrongen, aanvankelijk door het meerdelig vocaal con- gemeenteraadsverkiezingen). Deze muzikale erfenis van Bach is cert en daarna door de cantate. In een belangrijke notitie over het echter onvolledig bewaard gebleven. Na de dood van Bach raakten verloop van de liturgie wijst Bach uitdrukkelijk op het orgelprelu- vele werken verloren. Een van de oorzaken was de manier waarop dium voor de cantate en na de preek. Bach beriep zich op een oude de erfenis werd verdeeld. Van de kerkcantates is zeker twee vijfde praktijk waarbij het orgel inzet om te intoneren. Tijdens het voor- verloren gegaan, zodat alleen al bij de cantatejaargangen het ver- spel konden de instrumenten stemmen. Herr, gehe nicht ins Gericht, BWV105 Kantate am neunten Sonntag nach Trinitatis Deze cantate, die uit Bachs eerste jaargang (1723) in Leipzig stamt, Herr, gehe nicht ins Gericht, BWV105 verwijst naar het evangelie volgens Lucas § 16, de parabel van de onrechtvaardige rentmeester. De tekstdichter van de cantate is Chor onbekend. De muziek beschrijft de gemoedsgestemdheid van de Herr, gehe nicht ins Gericht mit deinem Knecht. rentmeester die door zijn heer op de rooster gelegd wordt. Het Denn vor dir wird kein Lebendiger gerecht. gevoel van angst van de zondige ziel slaat over in grote vrees voor het laatste oordeel. Bij de muzikale uitdrukking van deze inhoud Recit gebruikt Bach zeer vrij zijn retorische compositietechniek. Hij schil- Mein Gott, verwirf mich nicht, dert de angst en de schaamte van de mens uit deze wereld en de Indem ich mich in Demut vor dir beuge, daaropvolgende bevrijding van die angst op een zeer levendige Von deinem Angesicht. manier, zo duidelijk en realistisch als een echt schilderij. Albrecht Ich weiss, wie gross dein Zorn und mein Verbrechen ist, Dürer noemde dit werk één van de grootse beschrijvingen van de Dass du zugleich ein schneller Zeuge` ziel van de christelijke barok. Und ein gerechter Richter bist. De bezetting bestaat uit vier solisten (S, A, T, B), koor en instrumen- Ich lege dir ein frei Bekenntnis dar ten (twee hobo’s, corno da tirarsi, strijkers en continuo). Het geheel Und stürze mich nicht in Gefahr, kreeg een zeer typische structuur: inleidend koor, recitatief (A), aria Die Fehler meiner Seelen (S), recitatief (B), aria (T) en een koraal als slot. Dit slotkoraal dat de Zu leugnen, zu verhehlen ! rol vervult van geruststelling van het geweten, vat als het ware de hele evolutie in de cantate samen: de ontwikkeling van angst in Aria hoop. Wie zittern und wanken Der Sünder Gedanken, Indem sie sich untereinander verklagen Und wiederum sich zu entschuldigen wagen. So wird ein geängstigt Gewissen Durch eigene Folter zerissen. Ich habe genug, BWV82 Kantate am Feste Maria Reinigung Recit De cantate Ich habe genug, voor bas of sopraan solo en op tekst Wohl aber dem, der seinen Bürgen weiss, der alle Schuld ersetzet, van een onbekend dichter, is voor het feest van Maria reiniging So wird die Handschrift ausgetan, bestemd. Het werk werd voor het eerst uitgevoerd op 2 februari Wenn Jesus sie mit Blute netzet. 1727 (tijdens Bachs derde jaargang in Leipzig). De woorden sluiten Er heftet sie ans Kreuze selber an, zeer dicht aan bij een fragment uit het Lucas-Evangelie (2, 22-32) Er wird von deinen Gütern, Leib und Leben, over de opdracht van Jezus in de tempel en verklaren vooral aan de Wenn deine Sterbestunde schlägt, gemeenschap het verhaal van Simeon die naar de dood en de eeu- Dem Vater selbst die Rechnung übergeben. wige vrede verlangt. Bachs muziek geeft echter een vreugdevol So mag man deinen Leib, den man zum Grabe trägt, karakter aan deze mystieke contemplatie. De cantate bevat geen Mit Sand und Staub beschütten, koraal en zowel de tweede als de derde beweging komen reeds Dein Heiland öffnet dir die ewgen Hütten. voor in het Notenbüchlein van Anna Magdalena Bach uit 1725. Albert Schweitzer schreef over dit werk het volgende: “De cantate Aria schildert de situatie van een oude man die, reeds losgemaakt van Kann ich nur Jesum mir zum Freunde machen, het aardse bestaan, zeer intens naar de hemel verlangt.