1 PRO GEORGIA JOURNAL OF KARTVELOLOGICAL STUDIES N o 20 — 2010 Pro Georgia 20.indd 1 20-06-2013 09:07:02 2 E DITOR-IN -CHIEF David KOLBAIA SECRETARY Sophia JVANIA EDITORIAL COMMITTEE Jan MALICKI, Wojciech MATERSKI Henryk PAPROCKI I NTERNATIONAL ADVISORY BOARD Zaza ALEKSIDZE, Professor, National Center of Manuscripts, Tbilisi Alejandro BARRAL–IGLESIAS, Professor, Cathedral Museum Santiago de Compostela Jan BRAUN, Professor Emeritus, University of Warsaw Gocha JAPARIDZE, Professor, Tbilisi State University Stanis³aw LISZEWSKI, Professor, University of Lodz Mariam LORTKIPANIDZE, Professor Emerita, Tbilisi State University Guram LORTKIPANIDZE, Professor, Tbilisi State University Marek M¥DZIK, Professor, Maria Curie-Sk³odowska University, Lublin Tamila MGALOBLISHVILI, Professor, National Centre of Manuscripts, Tbilisi Lech M R Ó Z, Professor, University of Warsaw Bernard OUTTIER, Professor, University of Geneve Andrzej PISOWICZ, Professor, Jagiellonian University, Cracow Annegret PLONTKE-LUENING, Professor, Friedrich Schiller University, Jena Tadeusz SWIETOCHOWSKI, Professor, Columbia University, New York Sophia VASHALOMIDZE, Professor, Martin-Luther-Univerity, Halle-Wittenberg Andrzej WOŹNIAK, Professor, Polish Academy of Sciences, Warsaw Pro Georgia 20.indd 2 20-06-2013 09:07:02 3 PRO GEORGIA JOURNAL OF KARTVELOLOGICAL STUDIES No 20 — 2010 (Published since 1991) CENTRE FOR EAST EUROPEAN STUDIES FACULTY OF ORIENTAL STUDIES UNIVERSITY OF WARSAW WARSAW 2010 Pro Georgia 20.indd 3 20-06-2013 09:07:02 4 Cover: St. Mamai, Gelati Tondo (silver, gilt silver), 11th century © by Pro Georgia. Journal of Kartvelological Studies, Warsaw 2010 © by Centre for East European Studies, Warsaw 2010 EDITORIAL ADDRESS Centre for East European Studies University of Warsaw Pa³ac Potockich, Krakowskie Przedmieœcie 26/28 PL 00-927 Warsaw tel. +48 22 55 22 555, fax +48 22 55 22 222 e-mail: [email protected], [email protected] PRINTING Duo Studio Al. Prymasa Tysi¹clecia 38 01-242 Warszawa ISSN 1230-1604 Pro Georgia 20.indd 4 20-06-2013 09:07:02 Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 5-15 5 ARTYKUŁY I STUDIA GRUZIŃSKI PROGRAM IKONOGRAFICZNY ZAŚNIĘCIA BOGURODZICY1 napisał Michel van Esbroeck Pod tym tytułem, prawdopodobnie zbyt ambitnym, dotyczącym nielicznych przedstawień Zaśnięcia Bogurodzicy, jakie zachowały się w Gruzji, pragnę przedstawić kilka szczegółów występujących w gruziń- skiej ikonografi i, a także w legendach typowo gruzińskich. Publikacje dotyczące ikonografi i Zaśnięcia są, niestety, dość rozproszo- ne. Nowe święto, wprowadzone przez imperatora Maurycego między 582 i 602 r. na całym obszarze Cesarstwa Bizantyjskiego, już tłumaczy – bez wątpienia – kilka spraw dotyczących wielkich tekstów przedstawiających tę scenę w sposób często rozbieżny. Można o tym sądzić na podstawie dziewięciu różnych zakończeń, dodanych do dwóch redakcji homilii Jana z Tesaloniki2. To właśnie scena Zaśnięcie była w epoce Soboru Chalcedoń- skiego przedmiotem kontrowersji w samej Jerozolimie3. Centrum oporu wobec Chalcedonu stała się świątynia Getsemani czyli Grób Bogurodzicy4. Można przypuszczać, że w tej epoce istniały już przedstawienia ikono- grafi czne dość odległe od tych, które ostatecznie zostały ustalone przede wszystkim w kanonie ruskiej ikony. W „Żywocie świętego Dosyteusza”, napisanym przez Doroteusza z Gazy, występuje postać młodego ofi cera pogańskiego, który zwiedza zabytki Świętego Miasta. Po przyjściu do Jerozolimy udał się on do Get- semani. „Znajdowało się tam przedstawienie piekła. Podczas gdy młody człowiek oglądał z uwagą i zdziwieniem to przedstawienie, zobaczył majestatyczną niewiastę, ubraną w purpurę, która stała obok niego i udzie- 1 [Tytuł oryginału: Les programmes géorgiens de la Dormition, „Jahrbuch des Österreichischen Byzantinistik”, 35(1985), s. 251-260]. 2 Homélies mariales byzantines, grec et latin, par M. Jugie, [w:] Patrologia Orientalis, Tournho- ut,1926, XIX, s. 401-406, 431-436. 3 M. van Esbroeck, Les textes littéraires sur l’Assomption avant le Xe siècle, [w:] Les actes apo- cryphes des apôtres. Christianisme et monde païen, wydał F. Boron, Genève, 1981, s. 265-285. 4 Ibidem, s. 279. Pro Georgia 20.indd 5 20-06-2013 09:07:02 6 MICHEL VAN ESBROECK lała mu wyjaśnień na temat każdego z potępionych”5. Należy tu odwołać się do syryjskiego i etiopskiego przedstawienia Zaśnięcia Bogurodzicy w jego najstarszych formach, związanych z „Transitus”, i do opowiadania o zstąpieniu Bogurodzicy do piekła6. W języku greckim teksty te są wy- rwane z kontekstu i tworzą niezależne „Apokalipsy”7. W tym, co dotyczy przedstawień samego „Transitus” z około 500 r. w kościele Getsemani, należy zauważyć, że dwie podstawowe idee tkwią u podstaw całego rozwoju sceny Zaśnięcia. Po pierwsze, Dwunastu Apo- stołów zgromadziło się w momencie, gdy Bogurodzica opuszczała ten świat. Po drugie, sam Chrystus przyszedł po duszę Marii, a nie wspaniały anioł, mianowicie Archanioł Michał, który zwykle spełnia tę posługę w wypadku zgonu innych ludzi. Te dwa motywy występują wyraźnie na tkaninie z VIII wieku, opatrzo- nej łacińską inskrypcją „Cum transit Maria Mater Domini de Apostolis”8, i na miniaturach łacińskiego manuskryptu z IX-X wieku, gdzie moty- wem zasadniczym jest zastąpienie anioła przez samego Chrystusa, który przychodzi zabrać duszę „owiniętą w skórę”9. Od tych dwóch zabytków zależna jest nowa egzegeza Listu do Tesaloniczan 4,16-17: „Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. Potem my, żywi i pozostawieni, wraz z nim będziemy porwani w powietrze, na obłoki naprzeciw Pana”. Właśnie dlatego wiele opowiadań o Zaśnięciu precyzuje, że apostołowie zmarli jeszcze przed wielkim zgromadzeniem i ostatecznie na późniejszych ikonach ukazuje ich wszystkich na obłokach. Archanioł Michał, zastąpiony przez Chrystusa, nie jest jedyną interwe- niującą postacią. Tym, który wręcza Marii palmę, już na ilustracji Bedy z około 720 r., w opisie świętego Syjonu, jest Gabriel10. Nie należy go 5 Doroteusz z Gazy, Oeuvres spirituelles, wydał L. Reganutt & J. de Preville, Paris, 1963, s. 127. 6 Żywot syryjski w „sześciu księgach” zawiera przy końcu fragment dotyczący piekła: A. Smith Lewis, Apocrypha Syriaca, London, 1902, s. 66-67. Inne odniesienia patrz: M. van Esbroeck, Les textes littéraires, s. 263. 7 Por.: Bibliotheca Hagiographica Graeca, Bruxelles, 1957, III, s. 128-130, nr 4-44. 8 Reprodukowane w artykule H. Leclercq, Assomption dans l’art., DACL, Paris, 1907, I,2, kol. 2984. 9 Patrz ilustracje w artykule V. Vătăsianu, La „Dormitio Virginis”. Indagini iconographiche, „Ephemeris Dacoromana”, 6(1935), s. 26, 28, 32. Artykuł ten niepotrzebnie akcentuje relację sceny Zaśnięcia do przedstawień z Ambit. „Powłoka skóry” zależna jest teologicznie od sensu „szat Adama” z początku Księgi Rodzaju. Tego typu przedstawienia nie przekraczają kadrów apokryfów, jak Księga Henocha lub Wniebowzięcie Izajasza. 10 Ibidem, s. 25. Pro Georgia 20.indd 6 20-06-2013 09:07:02 ZAŚNIĘCIE BOGURODZICY 7 niesłusznie traktować jako prototyp Gabriela z fresku w Ağac Alti Kilise w Kapadocji11. Nie należy też się dziwić, widząc dwóch archaniołów, Gabriela i Michała, dominujących w tej scenie: u Koptów kult dwóch archa- niołów rozwijał się wyraźnie wraz z kontynuacją rozważań teologicznych na temat natury Zaśnięcia12. Bez wątpienia również tutaj nie należy zbyt szybko wyciągać wniosków, że najstarszym typem ikonografi cznym jest przedstawienie z jednym aniołem, a jego rozwinięciem jest typ z dwoma aniołami. Posiadane zabytki, użyte materiały i brak modeli stereotypowych, nie wystarczą do wyjaśnienia tej wielkiej różnorodności. Mamy więc epizod z zamachem Żydów na ciało Marii. Spekulacja ta powinna być porównana ze stosowaniem w odniesieniu do ciała Marii przed Wniebowzięciem nestoriańskiego epitetu „theodokos”. Ciało to, określone przymiotnikiem nestoriańskim, jest bardzo wyraźne paralelne ze świątynią lub arką przymierza Starego Testamentu: opowiadanie o zama- chu Jefoniasza jest interferencyjne z opowiadaniem dotyczącym świątyni jerozolimskiej, pochodzącym z końca IV lub z początku V wieku13. Ten wstęp jest bez wątpienia zbyt teologiczny dla specjalistów z dzie- dziny historii sztuki. Zamierzam obecnie omówić krótko podstawowe prace dotyczące ikonografi i Zaśnięcia. To właśnie w Kapadocji należy poszukiwać najbardziej pierwotnego typu Zaśnięcia, współczesnego świątyni Fortune Virile w Rzymie14, gdzie ślady ikonografi czne na nowo wyraźnie wiążą się z tekstem łacińskim, znakomicie wydanym przez P. A. Wengera, a który to tekst G. Philippart odnosi do Jana z Arezzo z IX wieku. Tekst i fresk z lat 872-882 są więc sobie współczesne15. Z okresu od X do XII wieku posiadamy freski macedońskie, zbadane przez Lidie Hadermann-Misguich16, która zarazem ponownie przedsta- wia w skrócie historię ikonografi i, bazującą na bogatym artykule Virgila 11 Por.: N. & M. Thierry, Nouvelles églises rupertres de Cappadoce, Paris, 1963, s. 79, il. 39. Interpretacja L. Handermann-Misguich, Les fresques de Saint-Georges et la peinture byzantine du XIIe siècle, Bruxelles, 1975, s. 183. 12 Księgi koptyjskie dotyczące inwestytury św. Michała i św. Gabriela zostały wydane przez C. Müllera, Die Bücher der Eisetzung der Erzengel Michael und Gabriel (= CSCO, 225-226), Louvain, 1962. Zakładają one cały cykl Zaśnięcia Bogurodzicy. 13 M. van Esbroeck, Bild und Begriff In der Transitus-Literatur. Der Palmbaum und der Tem- pel, [w:] Typus, Symbol, Allegorie bei den östlichen Vätern und ihrer Parallelen im Mittelalter, ed. M. Schmidt, Regensburg, 1982, s. 344-346. 14 J. Lafontaine,