Hoe stemmen de Nederlandse leden van het Europees Parlement? Een onderzoek naar het stemgedrag in 2007-2008 Eva Huijbregts Instituut voor Publiek en Politiek Amsterdam, maart 2009 Inhoudsopgave Inleiding..................................................................................................................... 3 Het Europees Parlement ......................................................................................................... 5 Hoofdelijke stemmingen .......................................................................................................... 7 Het stemgedrag van de Nederlandse Europarlementariërs.................................. 9 Hoe vaak zijn de parlementariërs aanwezig en nemen ze deel aan stemmingen? ................ 9 Wie vertegenwoordigen de parlementariërs?........................................................................ 13 Hoe vaak wordt er binnen en tussen delegaties gemeenschappelijk gestemd? .................. 14 Hoe verhouden de parlementariërs, de delegatie en de Europese fractie zich tot elkaar? .. 18 Is er sprake van fractiediscipline? ......................................................................................... 21 Conclusie ................................................................................................................ 25 Bronvermelding ...................................................................................................... 27 2 Inleiding In juni 2009 worden er verkiezingen gehouden voor het Europees Parlement. De Nederlandse kiezers kunnen dan 25 parlementsleden kiezen die de komende vijf jaar meebeslissen over de Europese Unie. Om een beeld te krijgen van de werkzaamheden van de parlementariërs heeft het Instituut voor Publiek en Politiek (IPP) een onderzoek uitgevoerd naar het stemgedrag van de huidige 27 Nederlandse Europarlementariërs. Hierin onderzoeken we wat de verhouding is tussen de Nederlandse delegaties van politieke partijen in het Europees Parlement, wat de verhouding is tussen de Nederlandse delegaties en de Europese fracties, en wat de verhouding is van de parlementariërs ten opzichte van hun delegatie en de Europese fractie. Zo is onder meer te zien welke delegaties vaak hetzelfde stemmen, en hoe vaak ze dat doen. Ook zien we welke parlementariër vaak hetzelfde stemt als de meerderheid van zijn/haar delegatie en fractie, en wie er vaak afwijkt. Door Abdul Noury is eenmaal eerder een onderzoek gedaan naar het stemgedrag van de Nederlandse Europarlementariërs in de parlementsperiode 1999-2004 1. Hij heeft echter alleen de uitslagen van de hoofdelijke stemmingen bestudeerd, terwijl in dit onderzoek ook een enquête onder de parlementariërs is gehouden. Aan de hand van de enquête kan het stemgedrag, wat slechts het resultaat is van een uitgebreid besluitvormingsproces, verklaard worden. Simon Hix heeft eveneens veel onderzoek gedaan naar het stemgedrag van Europarlementariërs 2. Hij concentreert zich echter op de Europese fracties, en maakt geen onderscheid tussen de verschillende Nederlandse delegaties van politieke partijen die binnen dezelfde Europese fractie zitten. In dit onderzoek is het stemgedrag geanalyseerd aan de hand van de hoofdelijke stemmingen in de periode oktober 2007 tot en met september 2008. Het gaat daarmee om bijna 1600 hoofdelijke stemmingen. Er is voor slechts één jaar gekozen uit praktische overwegingen. Er is voor specifiek deze periode gekozen, omdat deze het meest recent is en ook omdat alle huidige parlementariërs, op één na, in deze periode zitting hadden. 1 Noury, A.G., Dutch MEPs’ Voting Patterns, 5th European Parliament (1999-2004) , Université Libre de Bruxelles, 2004. 2 Hix, S., How MEPs Vote , ESRC One Europe of Several? Programme, Briefing Note 1/00, London School of Economics and Political Science, 2000. 3 Daarnaast is er naar alle Nederlandse Europarlementariërs een enquête gestuurd over hun stemgedrag. Maar liefst 21 enquêtes kregen we ingevuld teruggestuurd, wat een respons is van 78%. Van elke delegatie van een politieke partij heeft minimaal de helft van de parlementsleden de enquête beantwoord, wat voor een betrouwbaar resultaat zorgt. Alleen Paul van Buitenen heeft als enige delegatie/onafhankelijk parlementslid de enquête niet ingevuld. Hij heeft echter wel een verklaring via de mail gegeven, die ook een goed inzicht geeft in zijn werkzaamheden. De resultaten uit de enquêtes zijn overigens anoniem verwerkt. Daarnaast moet worden opgemerkt dat er niet naar de inhoud van het stemgedrag is gekeken, maar puur naar het gemeenschappelijk en afwijkend stemgedrag van parlementariërs en partijen. Dus welke partij het meest milieuvriendelijk heeft gestemd, of welke het meest liberaal, is niet in dit onderzoek te lezen. Als achtergrond voor de studie is onder andere literatuur gebruikt over het gedrag van parlementariërs in het nationaal parlement, de Tweede Kamer. Het Europees Parlement functioneert echter op een andere manier. Daarom wordt in de volgende paragraaf de werking van het Europees Parlement uitgelegd, en wordt uitgelegd wat hoofdelijke stemmingen zijn. In het hoofdstuk daarna worden de onderzoeksresultaten uit de berekeningen van de hoofdelijke stemmingen en de enquêtes geanalyseerd. Wij zijn de Nederlandse parlementsleden zeer erkentelijk voor hun medewerking aan dit onderzoek. 4 Het Europees Parlement Het Europees Parlement telt op dit moment 785 leden uit de 27 lidstaten van de Europese Unie. Het aantal zetels wordt per land evenredig naar het bevolkingsaantal verdeeld, waarbij de kleinste landen relatief veel zetels hebben. Het aantal zetels is per land vastgelegd in het verdrag. Leden van het Europees Parlement zitten in een fractie naar hun politieke voorkeur en niet naar nationaliteit. De werking van het Europees Parlement, en daarmee het stemgedrag van de Europarlementariërs, is niet te vergelijken met die van de Tweede Kamer. Er zijn namelijk grote verschillen tussen deze twee instituties: - In het Europees Parlement wordt geen coalitie gevormd door partijen die samen een regering/kabinet vormen. Dit is van invloed op het gedrag van parlementariërs, omdat ze niet hun eigen regeringspartij ‘moeten’ steunen, of juist oppositie tegen de regering ‘moeten’ voeren. - Parlementsleden van een politieke partij worden in het Europees Parlement lid van een overkoepelende Europese fractie. Deze fractie kan het gedrag van parlementariërs beïnvloeden, door gemeenschappelijk stemgedrag te verlangen op fractieniveau. Dat er vanuit het Europees Parlement geen regering wordt gevormd, betekent dat de machtsvraag een kleinere rol speelt, en de ideeën centraler staan. Wat overigens niet wil zeggen dat macht er niet toe doet. Om te zorgen dat een plan wordt overgenomen door het parlement moeten er ad hoc coalities gevormd worden, maar deze kunnen per beleidsterrein of kwestie verschillen. Het bestaan van de Europese fracties leidt eveneens tot een interessante situatie. De fracties bestaan uit vertegenwoordigers van nationale politieke partijen, die delegaties worden genoemd. Ze werken binnen de fractie samen op basis van gemeenschappelijk gedachtegoed. Deze vertegenwoordigers worden in hun eigen land gekozen door de burgers, op basis van hun standpunten. De macht ontstaat vervolgens door samenwerking binnen een Europese fractie, omdat deze ten eerste groter is, en ten tweede omdat de geldstromen vanuit de Europese Unie naar de fracties gaan. De invloed van een fractie wordt groter naarmate de leden ervan meer gemeenschappelijk stemgedrag vertonen. 5 De Nederlandse politieke partijen maken op Europees niveau deel uit van de volgende fracties: CDA Europese Volkspartij en Europese Democraten, EVP-ED. PvdA Sociaaldemocratische fractie, PES. VVD Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa, ALDE. GroenLinks De Groenen/Europese Vrije Alliantie, de Groenen/EVA. SP Europees Unitair Links/Noords Groen Links, EVL/NGL. CU-SGP Onafhankelijkheid en Democratie, IND/DEM. D66 Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa, ALDE. Europa Transparant 3 De Groenen/Europese Vrije Alliantie, de Groenen/EVA. 3 Europa Transparant deed in 2004 voor het eerst mee aan de verkiezingen in het Europees Parlement en won meteen twee zetels. Paul van Buitenen en Els de Groen-Kouwenhoven vertegenwoordigden de partij. In april 2005 verliet Els de Groen de partij en ging als onafhankelijk parlementslid verder. Op 1 januari 2008 is Europa Transparant opgeheven. De beide parlementariërs maken nog wel deel uit van de Europese fractie Groenen/EVA. 6 Hoofdelijke stemmingen In het Europees Parlement wordt gedebatteerd en gestemd. Het stemmen vindt plaats tijdens plenaire vergaderingen. Twaalf keer per jaar is er een plenaire vergadering in Straatsburg en zes keer per jaar in Brussel. Er kan op drie verschillende manieren gestemd worden, namelijk middels 1) handopsteking, waarbij de voorzitter een inschatting maakt wie gewonnen heeft, en alleen die uitslag wordt genoteerd in de notulen; 2) elektronisch stemmen, waarbij de parlementsleden ‘ja’, ‘nee’ of ‘onthouding’ indrukken, en waarvan alleen het totale aantal voor, tegen of onthoudingsstemmen wordt genoteerd; 3) hoofdelijke stemmingen, waarbij elke individueel besluit wordt opgeslagen in de notulen 4. Alleen de hoofdelijke stemmingen zijn bruikbaar voor dit onderzoek, omdat alleen aan de hand daarvan het individueel stemgedrag bestudeerd kan worden. Onderzoeker Abdul Noury gaat ervan uit dat er geen systematische verschillen in stempatronen bestaan tussen hoofdelijke stemmingen en de twee andere manieren van stemmen 5. Het is moeilijk te beoordelen of