WERKRAPPORTMERGELLAN D X.BESCHRIJVIN GVA ND EONDERSCHEIDE NGEBIEDSEENHEDE N LITERATUUR J.G. deMolenaa r (red.) RIN-rapport Rijksinstituutvoo rNatuurbehee r Leersum oktober197 8 X.O/1 INHOUD pagina X. BESCHRIJVINGVA ND EONDERSCHEIDE NGEBIEDSEENHEDE N A. GRONDSLAGENVOO RD EGEBIEDSINDELIN G 1 1. Oecologische relaties 1 1.1 Inleiding 1 1.2 Structuure ndominanti e 1 1.2.1 Algemeen 1 1.2.2 Rangorde 2 1.2.3 Dynamiek enrangord e 3 1.2.4Rangordebeïnvloedin g 5 1.2.5 Natuurwaarden ennatuurbehee r 6 1.2.6 Isolatie 7 1.3 DeZuidlimburgs e situatie 8 1.4 Samenvatting enconclusie s 10 2. Paunistische aspecten 13 2.1 Algemeen 13 2.2 Populatie-e nsoortsinstandhoudin g 13 2.3 Levensomstandigheden 14 2.4 Structuur 14 B. GEBIEDSINDELING EN-BEGRENZIN G 15 1. Opzet 15 2. Hanteerbaarheid 16 3. Begrenzingva nhe tonderzoeksgebie d 19 C. BESCHRIJVINGVA ND EGEBIEDSCOMPLEXE NE N-EENHEDE N 20 1. Algemeen 20 2. Beschrijving 22 A.Oostelij kgedeelt eva nhe tGeulda l end eomgevin gva n Mechelen 22 B.He t stroomgebiedva nd eSelzerbee k 28 C.He t stroomgebiedva nd eEyserbeek . 37 D.Droogdale n tussenUbachsber ge nWijlr e 41 E.Gebie dtusse nValkenbur ge nRansdaa l 45 F.Rechterhellinge nva nhe tGeulda l tussenKlimme ne n Meerssen 49 G.He t stroomgebiedva nd eWatervalderbee k 54 H.D edalbode mva nd eGeu l 57 I.Linkergedeelt eva nhe tGeulda lbi jEpe n 61 J.He t stroomgebiedva nd eGul p 67 K.He tGerenda l enomgeving . 74 L.Linkerhelf tva nhe tGeulda l tussenSibb ee nRothe m 79 M.Platea uva nMargrate nte nnoorde nva nMargrate ne n Cadieré nKee r 82 N.Platea uva nMargrate ntusse nMargrate ne nGronsveld... 86 0.St .Geertrui d enMesc hme tomgevin g 89 P.Droogda ltusse nMhee re nTerhors t 94 Q.He t dalva nd eNoo r 97 X.1 X. BESCHRIJVING VAND EONDERSCHEIDE NGEBIEDSEENHEDE N A. GRONDSLAGENVOO RD EGEBIEDSINDELIN G 1. Oecologische relaties 1.1 Inleiding Hetheuvelachtig e Zuid-Limburgvertoon t alsgevol g van- d ezee rafwisselend enatuurlijk e gesteldheid (zied ehoofdstukke nIII,IV )en ,i nsamenhan g daarmee, - dehistorisch eontwikkelin gva nd emenselijk e occupatie enhe tbodemgebruik , eenvoo rNederlands e omstandighedenbijzonde rgrot e ruimtelijkevariati e inabiotisch e enbiotisch e milieufactoren.I nhe t kaderva nd egedachtenvormin g metbetrekkin gto td einrichtin g enhe tbehee rva n hettoekomstig enational e landschapspark Mergelland wordtme ndaardoo rgeconfronteer dme tee ncomple x vanruimtelijk eoecologisch e relaties.Te nbehoev e vand everder ebegripsvormin gkunne ndez econstate ­ ringenoo kander sverwoor dworden :i nterme nui t dezgn .Relatietheorie ,i ncas uva npatroo ne n structuur,i se rsprak eva nbijzonde rvee l"verschil " en"isolatie "tusse nd esamenstellend e delenva nhe t landschap.I ndez ezi nword thiern averde ro pdez e materieingegaan . 1.2 Structuure ndominanti e 1.2.1 Algemeen Structuuri sd eruimtelijk erangschikkin ge nsamen ­ hangva nd esamenstellend e delen.,hie rdu sva n milieutypeno fomgevingsfactoren .Samenhan gi ndez e zinmoe tgeleze nworde n alsmat eva ncontinuïtei to f contact (danwe l- complementai rdaaraa n- va nschei ­ ding,discontinuïtei t ofisolatie) .D everschille n inruimtelij k opzicht,welk edi estructuu rbepalen , hangenme tander ewoorde n samenme tongelijkhei di n descheidin gtusse nuiteenlopend emilieutypen . X.2 1.2.2 Rangorde Omgevingsfactoren,zoal s zonnestraling (licht), temperatuur,vochtgehalte ,voedselrijkdo m e.d., kunnenverschillend ewaarde no fintensitei t bezitten.Pe rfacto rdominere nhog ewaarde nove r lagere,e ri ssprak eva nrangorde .He tvolgend e voorbeeldui tee ngehee lander ewetenscha pte r adstructie. factor :krach t intensiteit:ster k (relatiefgróót )versu szwa k (relatiefklein ) Inprincip eheef t "sterk"hierbi jmach tover ,o f domineertover ,"zwak" .Ho edi ti nd epraktij k totuitin gkomt ,hang ta fva nhe tverschi l in intensiteit envoora lva nd emat ewaari nd ehog e intensiteit delag eka nbeïnvloeden ,me tander e woordeni nhoeverr e dehog eintensitei tdoo r ééno fander e structuurgescheide nword tva n delage ,da nwe ldoo romkerin gva nd emachts ­ verhouding- waarove rlater . Eenmee rconcree t eni ndi tk-ade rpassen dvoor ­ beeld:o pee nplaat swaa rwate ri s(hog ewaard e vochtgehalte),za ld edrog eomgevin g (metee n lagewaard evoo rvochtgehalte )vochti gworden , tenzijd eterreingesteldhei d deverspreidin g vanhe twate rbele t (scheidingdoo rhoogtever ­ schil:"hoo ge ndroog" ,o fdoo rbijv .ee nbar ­ rièrei nd evor mva nee ndij ko mee nlaaggelege n polder).Oo k zalbijvoorbeel d eenplaat swaa r eenhog evoedselrijkdo maanwezi gis ,onde rin ­ vloedva nallerle itransportmechanisme nee n verrijkende invloedo pd evoedselarmer eomgevin g hebbene nnie tandersom . Tengevolg eva nee nverschi l inveelomvattend ­ heidtusse ndivers eomgevingsfactore nka noo k tussendez eee nrangordenin gbestaan .Z ogeld t x.3 inon sland ,i nsamenhan gme t dezwaartekrach t (alstransportmechanisme )e nhe tui the tneer ­ slagoverschot resulterendeuitspoelingsproces , dedominantiereeks :hoogteliggin g> vochtgehalt e >voedselrijkdom ;eveneen sgeld ti nhe talgemee n groteoppervlakt e> klein eoppervlakte . 1.2.3 Dynamiek enrangord e Deter m "dynamiek"word t ind eRelatietheori e gebezigdvoo rall everschijnsele nwaarbi jo p werkingva nenergi e stoelende eigenschappene n relatievariabelenva ntemporel e aardi nhe t gedingzijn .I nhe t spraakgebruik vanall eda g gaathe tdaarbi jo m "omzetting","verandering" , "veranderlijkheid","instabiliteit" ,"onder ­ breking",e.d .Va ndez etemporel erelatievaria ­ belene neigenschappe nvorme nd everschijnsele n "constantie","stabiliteit" ,"continuïteit " e.d. denul-waard eva nd edynamiek . Enkelebelangrijk e "dragers",beter :verschij ­ ningsvormen,va nd ehie rbedoeld emilieudyna - miek zijnd ei nhe tbegi nva nd evorig epara ­ graafgenoemd eomgevingsfactoren ,oo kbijvoor ­ beeldd ezwaartekrach t alsveroorzake rva n stromingen.Dez efactore nkunne nal sdynamisch e variabelen zoweldirec t("operationeel" )al s indirect (viabeïnvloedin gva nee nander e factor,"conditioneel" )werkzaa m zijnte n opzichteva nee nbepaal d organismeo fee n zekerelevensgemeenschap . Inhe tlich tva nd evoorgaand eparagraa fza l duidelijk zijndat ,n adez etransformatie ,oo k metbetrekkin gto td efacto rmilieudynamie k geldtda thog ewaarde ndominere nove rlag e waarden;evenz oda tee nsituati eme tlag emilieu ­ dynamieknaas téé nme tee nhog emilieudynamie k verloren zalgaan ,tenzi jtusse nbeid esprak e isva nenigerle ivor mva nscheiding . X.4 Vooree ngoe dbegri pka nonderschei dgemaak t wordentusse nverschillend e "trappen"va n milieudynamiek.Vertone nd eeerde rbedoeld e omgevingsfactoren ofdynamisch evariabele no p zichzelfconstant ewaarde ni nabsolut ezin , danka nme nspreke nva nmilieudynamie k vand e 1eorde .Trede ne rregelmatig eo fperiodiek e fluctuatieso pi nd ewaard eva ndi evariabelen , dani se rsprak eva nextr amilieudynamiek , dynamiekva nd e2 eord e (t.g.v.d ewisselin g derseizoene ne.d. ,bijvoorbeel dme tbetrekkin g totlicht ,temperatuur ,vocht ,beschikbaarhei d voedingsstoffen;d emaa tva nd eextr adynamie k isafhankelij kva nd eamplitud e end egolf ­ lengteva nd efluctuaties) .Te nslott ekunne n eronregelmatig e ofincidentel e fluctuaties optreden;e ri sda nvoo rd etweed emaa lsprak e vanextr atoegevoegd emilieudynamiek ,welk e aangeduidka nworde nal sdynamie kva nd e3 © orde.I nd epraktij kgaa the thierbi jvaa ko m heteffec tva nmenselij khandelen . De hiermeegeïntroduceerd emogelijkhei dto t hetkunne n "sommeren"(oo ki nd ezi nva nelkaa r conditioneelversterke no fverzwakken ,inclu ­ siefhe telkaa roperationee l tendel ekunne n vervangen)va nd ewerkin gva nd egenoemde ,af ­ zonderlijkeomgevingsfactore n ishe tgrot e voordeelva n sprekeni nterme nva nmilieudyna ­ miek.Bovendie ni sd ekwantitatiev ewerkin gva n diefactore nbi jverschillend ewaarde ne ni n samenspelme tander efactore n slechts zeerte n delebeken de ndaardoo rmoeilij khanteerbaar , tenzijme nwee ri nterme nva ndynamie kka n sprekene nzic hdaarbi jrealiseer t datd erela ­ tietusse nmilieudynamisc hnivea ue nhe tvoor ­ komenva norganisme n enlevensgemeenschappe n zeerwe lt elegge nis . X.5 1.2.4 Rangordebeïnvloeding I.2.4.IWijzigin gmiiieudynamie k Wilme nee nbepaal dnivea uva nmiiieudynamie ko f zekerestaa tva nrus t (constantie,etc.)veranderen , danvereis t ditee ningree pwaardoo rpe rdefiniti e eenextr ahoeveelhei d dynamiek (onrust,instabili ­ teit= verandering )word t toegevoegd.Wijzigin gi n derichtin gva nmee rmiiieudynamie ki sderhalv e vrijeenvoudig ,d edoo rd eingree p toegevoegde dynamiek draagt daarzel fto ebij .Verlagin gva n demiiieudynamie k isdaarentege nvee lmoeilijker , daarwerk t ingrijpenpe rs e juisttegengesteld . Hetlaatst ei st eillustrere naa nd efacto rtempe ­ ratuur,waarbi jwar m domineertove rkoud ;af ­ koelingme tbehul pva nee nkoelmachin eproduceer t nettomee rwarmt eda naa n"koude "gemaak twordt . Zooo kbi jhe tkoppe lvui l> schoon :he tschoon ­ makenva nverontreinig dmateriaa lproduceer tmee r "vuil"da nui the tmateriaa lverwijder dwordt : hetverplaatst evui l zelf,plu sdetergentia , afvalwarmteetc . Dergelijkeactiviteiten ,e nme ndenk ehie rme t nameaa nterugdraaie nva nbemestingsinvloede n= verlagingva nd evoedselrijkdo m= verschraling , kunnenderhalv eallee nplaatselij k effectsorteren . Eldersleide nzi jonafwendbaa rto tgroter eopho ­ ping,e ri spe rdefiniti e sprakeva n "verplaatsing ondertoevoegin gvan" .I ngeslote n systemen(sys ­ temenzonde renergieuitwisselingsmogelijkhede n metander esystemen/d eomgeving )leid t ditto t eenruimtelijk eherverdelin g (verdunnene nconcen ­ treren;n.b .historisch e landbouw zoalsbijv .o p dezandgronden ,waa