Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegi Gizon polifazetikoa eta intelektual osoa (1929-2012) Egilea: Jose Luis Ormaetxea Lasaga Txipi JOSE LUIS ALVAREZ ENPARANTZA (1929-2012) Bizitzako lehen urteak Antiguan ose Luis Alvarez Enparantza Donos- tiako Antigua auzoan jaio zen 1929ko J irailaren 27an, New Yorkeko Burtsak erreka jo baino egun batzuk lehenago. Jose Luis jaiotako urte horretan bes- te hauek ere sortu ziren: Martin Luther King, Audrey Hepburn, Milan Kundera edo Yasser Arafat; eta, etxera etorrita, urte horretakoak dira Carmelo Bernaola konpositorea edo Alfonso Irigoien filolo- goa. Thomas Mann idazle handiak urte berean lortu zuen Literatura Nobel saria. Alvarez deitura Madrildik datorkio, Jose Luisen birraitona (Francisco Álvarez González) handik iritsi baitzen Tolosara Bigarren Karlistaldia baino lehen. Fede- Ama semeekin, Donostiako Alderdi rico Álvarez aitona ere Tolosan bizi izan Ederren (Jose Luisek 4 urte inguru zituen) 1 izan zuen, Juan Mari, bera baino lau urte gazteagoa. Jose Luis eta anaia Juan Mari gurasoekin Euskara etxean ez zuen apenas entzun, baina inguruan bazuen presentzia: lehen- gusuek euskaraz bazekiten; Aieteko mu- zen, baina emaztea (amona Bittori Iraola tiko batzuek ez zekiten erdaraz; ama in- tolosarra) gazterik hil zitzaionez, Tolosa- guruko baserritar batekin euskaraz ari eta ko munduarekin hautsi eta Donostiara, Jose Luisek ulertu ez; Igaran, baserritar Antigua auzora etorri zen. Aitonak etxea batek errietan euskaraz sagar-lapurretan («Casa Victoria») eraiki eta litografia-lan- ari ziren gaztetxoei… tegia ipini zuen Antiguan. Euren bizileku- tik gertu, 50 metro ingurura, «Txillarde- Jose Luisek, euskaraz jakin ez arren, eus- gi» etxea zegoen, gerora Jose Luisek era- kararekiko jarrera berezia izan zuen umea bili zituen ezizen ugarien artean (Usako, zenetik: «Euskal mundua ez nuen batere Goihenetxe, Igara, Larresoro, Harribizke- ezagutzen, baina neurea zela sentitzen ta…) nagusitu zena. nuen eta neure mundutzat hartzen». Amaren, Maria Enparantzaren aldeko fa- Gerra sortu zelarik, Jose Luisek sei urte miliak Oñatiko jatorria zuen. Beraz, Jose baino ez zituen, eta egoera hark ez zuen Luisen ama euskalduna zen, eta euskaraz egiten zuen, baina soilik neskamearekin eta esnezalearekin. Amak pianoa jotzen zuen, eta Jose Luis pianoa ikastera bul- tzatu zuen. Txikitan, gerraurrean, urte batzuetan amonarekin bizi izan ziren San Martin kalean, etxeko lantegiak porrot egin eta aita Kubara joan baitzen lan egitera. Bai- na gerra sortu zenean, berriro Antiguan ziren bizitzen. Jose Luisek anaia bakarra Bi anaiak aitarekin 2 Bi anaiak txakurrarekin dramatismorik berarentzat. Gerrak ez berezia zen: lagunak zer egin erabakitzeko zuen bereziki kolpatu Donostia, eta, na- elkartzen zirenean, denbora galtzerik ez hiz eta osaba batek alde egin, aitak Do- zuen nahi izaten eta denak utzi eta etxera nostian geratzea erabaki zuen. joaten zen pianoa jotzera. Zer egin eraba- kitzen zutenean, deitzen zioten eta orduan Ikasten Lourdes eskola mistora joaten biltzen zitzaien. Ohitura zuten larunbat hasi zen, eta gero zortzi urterekin Alda- eta igandeetan zinera edo neskatara joate- petako Marianistetara. Ikastetxe frankista ko. Gerora, eta batez ere atzerrian egon- zen, eta erlijiosoak espainol hutsak. Berak dako urteengatik, gazte-garaiko lagun ba- aitortu izan duenez, ez zen ikasle-eredua tzuk galdu egin zituen, baina lehengusu- inoiz izan. ekin jarraitu zuen. Bestela, Jose Luisek egin dituen harremanak politikak marka- Gaztetan, lagun-taldea edo kuadrilla iza- tu ditu edo, Hegoaldera 1977an itzuli ze- tea gauza handia da. Jose Luisek ere edu- netik, unibertsitateak. Berak aitortua da ki zuen berea: Antiguako zenbait mutil, zaila gertatu zaiola adiskide min egitea lehengusuak batez ere. Baina Jose Luis abertzale eta euskaldun ez den batekin. 3 Politika eta konpromisoa Jone eta Jose Luis erraoste ilunean, beldurra eta ikara zen: gaueko 12:00etatik 3:00ak arte jardu- zen nagusi. Baina denak ez zeuden lo. ten zuen horretan. Garai hartan ezagutu G Jose Luisen lehen ekintza erreferen- zuen Jone (Forcada), eta ezagutza erdaraz dumaren aurkako PNVren paper batzuk egin bazuten ere, gerora harekin euskaraz banatzea izan zen. 1947a zen. Garai har- egiten zuen. Baita beste lagun batzuekin tan hasi zen ingeniaritza ikasten Bilbon, ere. eta esan daiteke orduan ekin ziola Txillar- degik ibilbide politikoari. Alde batetik, Bestalde, Bilbora iritsi eta laster jarri zen euskara ikastearena serio hartu zuen, ba- harremanetan abertzale-jendearekin. Bai- tez ere 1948tik aurrera. Aurretik, 1947an, na Bilboko abertzale-giroa, Donostiakoa gaixoaldi bat izan zuen, eta ohean egon bezala, oso urria zen. Zer edo zer mugi- zen asteetan amaren laguntzarekin gra- tzen zirenek Euzko Gaztediaren eragin- matikatxo bat osatu eta euskara ikasten pean ziharduten. hasi zen. Gero, Iñaki Zubimendi eta Iñaki Zumeta izan zituen irakasle, eta, jakina, 1950eko uztailean, sarekada gogor batean orduko materialarekin aritu zen (Zabala- –PNVren inguruko hogeita hamar bat -Aranaren gramatika, etab.). Euska- lagun erori ziren– Txillardegi atxilotu ra ikasteko erabakia eta konpromisoa eta Martuteneko kartzela berrira eraman 1949-1950 ikasturtean sendoa bilakatu zuten. Hilabete eman zuen barruan. 4 Amarekin, Jose Luis eta Joneren ezteietan Ez zen hori atxilotu zuten aldi bakarra izan: 1960ko abuztuan bigarrenez «ero- ri» zen Txillardegi. Antiguako etxe on- doko Guardia Zibilaren komandantzian galdekatu zuten hiru gau eta hiru egunez, baina ez zuten ukitu. Gero, ezer aitortu gabe Martutenera eraman zuten eta hiru hilabetez egon zen preso. Sarekadan be- rrogei bat lagun jausi ziren, asko Euzko Gaztedikoak. EKIN 1951-1952 ikasturtean, ezkutuko talde politiko bat sortzea erabaki zuten hainbat lagunek, eta, hala, 1952ko udazkenean eratu zen Ekin (berez izena haiek argi- taratzen zuten buletin batetik zetorren). Txillardegiz gainera, hor ziren Jose Maria Benito del Valle, Jose Manuel Agirre, Ju- len Madariaga, Iñaki Gaintzarain, Alfonso Irigoien, Rafael Albisu, Iñaki Larramendi, etab. Hasierako urteak prestakuntzakoak izan ziren: asko irakurri eta asko ikasi zu- ten, batez ere euskal historiaz, euskal fo- ruez, existentzialismoaz. Aldi berean, Biz- kaian eta Gipuzkoan talde irekiak eratu zituzten, eta hamaika hitzaldi eman. Ekin- en sorrera ekarpen politiko garrantzitsua izan zen: «Zerbait inportantea egiten ari ginen sentsazioa genuen, eta hori oso gu- txitan sentitu ohi da bizitzan». 5 Ordura arte PNVko Erresistentziak dina- rrokaren aldekoak (gandhizaleak), pixka- mikatxo bat (pintadak, ikurrinak mendi- naka borroka gogorraren alde jarri ziren etan…) izan zuen arren, jada nahiko ahul- (hurbileko adibideek bultzaturik: Aljeria, duta zegoen, eta orduan sortu zen Ekin, Tunisia, Irlanda…). helburu nagusitzat batasun nazionala harturik. ETAk bost adar zituen, baina laster iren- tsi zuen 6. adarrak, «Ekintza Adarrak». Urte horietan Ekin-ekoek harremana zu- Jose Luis adar «politikoan» geratu zen, ten Euzko Gaztedikoekin, eta 1957an az- eta ezer gutxi zekien Ekintza Adarraz. ken hauek bi taldeak bat egitea proposatu zieten. Baina PNVko buruek ez zituzten Lehen ekintza Francoren aldeko gudula- ongi ikusten hurbilketa horiek, infiltrazio ri ohiak zihoazen trenaren deskarrilatzea komunistaren beldur baitziren. 1958an, izan zen, Donostian. Saio horren ostean, harremanak nabarmen okertu ziren. errepresio gogorra etorri zen. ETA Orduan (1962-1963) sortu zen ETAn «buruzagi»aren figura, aginte osodun militantea. Lehena Madariaga izan zen, Hala, 1958ko amaieran bilera bat egin eta barrura itzuli zen berriro azpiegitu- zen Benito del Valleren etxean, eta han ra eraikitzera. Ondorengoak Arregi eta erakunde berri bat sortzea erabaki zuten. ETAren jaiotza dela eta, maizenik 1959ko Uribe izan ziren. Eta hola V. Asanblada- uztailaren 31 aipatu izan da; izan ere, data ra arte, non berriro osatu zen ETAren hartan bidali zuten gutuna Jaurlaritzara organigrama. erakunde berriaren sorrera adieraziz. Txi- llardegik idatzi zuen eskutitz hura. Izena 1962an egin zen ETAren I. Biltzar Nagu- ere Jose Luisek proposatu zuen: ETA sia, Beloken. Zatiketa nabaria zen. 40 bat (Euskadi Ta Askatasuna). Hasieran bi tal- lagun. Bi talde etsai: Ekin-eko sortzaile de ziren: Bilbokoa eta Donostiakoa. izandakoak, Benito del Valle eta Agirre- ren inguruan, eta aurkako taldean Itu- Ekin-eko kide batzuk katolikoak baziren rrioz eta Lopez Dorronsoro. Txillardegi ere, eta hasieran bortxarik gabeko bo- nolabait bilerako erdigune izan zen. 6 Txillardegi eta lagunak oso banatuta zeudenez, «felipeak» («felipe» = Frente de Liberación Popular (FLP), estatuan; Euskal Herrian, Euskal Sozialisten Bata- suna (ESBA)) nagusitu ziren ETAko apa- ratuaz. Garai hartan (1965eko azarotik 1966ko martxora bitartean), Txillardegik lau txosten bidali zituen barrura, eta beste bat gehiago V. Biltzar Nagusira. Txosten horien helburu nagusia ETAko zuzenda- ritza berriaren tesiak agerian jartzea izan zen (zapalketaren izaera nazionalaren ukazioa). Txillardegik borroka naziona- la (hots, Fronte Nazionala) proposatzen zuen lehen fase baterako, gerorako utziz Madariaga, Irigarai, Txillardegi eta Benito del Valle iraultza soziala. Baina txosten horiek ez ziren zabaldu erakundean. rreran nola hasi ziren euskal historia ikas- ten, A. Campion, H. Oloriz, F. Sagarmi- 1967ko apirilean, ETAren zuzendaritzak naga… irakurriz. marxismo-leninismoa onartu zuen ideolo- giatzat. Orduan atera ziren ETAtik Txi- Baina euskal gaiak ez ziren bakarrak. Le- llardegi, Xabier Imaz eta Jose Maria Be- hen eragile nagusietakoa Bertrand Russell nito del Valle. ETAko militante