BIBLIOTEKA DZIEL WYBOROWYCH .Nb 830. i ródaico miróTig napisał JÓZEF DUNIN KARWICKI. WARSZAWA Redakcya i Administracya 47. No wy-Świat 47. 190 1 BIBLIOTEKA DZIEL WYBOROWYCH Nb 2.1I). zamgtaj i nidaiPTO miuianej przszzłaźa OPOWIADANIA HISTORYCZNE napisał JÓZEF DUNIN KARWICKI. WARSZAWA Redakcya i Administracya 47. No wy-Świat 47. 1901 JÓZEF DUNIN KARWICKI Z ZAMGLONEJ I NIEDAWNO MINIONEJ PRZESZŁOŚCI BIBLIOTEKA „WOŁANIA Z WOŁYNIA" T. 120 JÓZEF DUNIN KARWICKI Z ZAMGLONEJ I NIEDAWNO MINIONEJ PRZESZŁOŚCI Opowiadania historyczne „WOŁANIE Z WOŁYNIA" BIAŁY DUNAJEC- OSTRÓG 2017 <5 Copyright by „Wołanie z Wołynia", Biały Dunajec 2017 Redaktor serii Ks. Witold Jozef Kowalów Korekta Irena Dej nęka Ludmiła Poliszczuk ISBN 978-83-88863-974 Ośrodek „Wołanie z Wołynia" skrytka pocztowa 9 34-520 Poronin, Polska “BonaHHH 3 Bojumi” Byn. KhM31b OcTp03BKMX, 4a 35800 m. Ocrpir, PisHeHCbKa o5n. ykpaiHa rukarnia AacrUeasswa otosz / > ndrz--: DWydawnictwo T*l. 787-630-035 - KraŁd™ Józef Danin-Karwieki. Z zamglonej — ->-> i niedawno minionej przeszłości. —>>■«<— WOŁYŃSKIE OPOWIADANIA HISTORYCZNE. WARSZAWA. NAKŁADEM ISlfCJS* A G n U R O w s K I E G O. 01 Men ?ajb««<lr9 01 1OO1 3o3BoneHO ueH3ypoio. BapmaBa, 5 OtcraBpa 1899 r. SPIS RZECZY. Str. Wstęp. Zachowanie dawnych historycznych pamiątek............. 1 Peresopnica. Dziejowo z nią związane: Turów i Droho- buż. - Nestor wspomina o grodzie tym w r. 1146.— Wiek XII. - Drużyna Połowców posiłkuje kn. Mści- sława. - Pogrom Batego w r. 1240. - Ruś pod jarzmem tatarskiem. - Wołyń podbity przez Litwę. - Ks. ks. Czartoryscy. - Zatarg ich z Homostajami o kolla- torstwo monastyru w XVI w. - Nadanie w XVII w. Peresopnicy kościołowi klewańskiemu. - Ciekawy do­ kument z owego czasu. - Jak dziś wygląda Pereso­ pnica; sąsiedni Żuków. - Bitwa w X w. pod Bielo- wem czyii Biełhorodem.................................................... 2 Właściwy początek niniejszej wycieczki w tutejsze okolice ... 17 Mizocz. Kroniki o nim wspominają pod rokiem 1312. - Dokumenty archiwalne - pierwsi jego posiadacze. - Ordynacja Ostrogska; władanie ks. ks. Lubomir­ skich. - Rodzina Dunin-Karwickich h. Łabędź przy­ bywa z Opoczyńskiego. - Józef, kasztelan zawichost- ski: Krzysztof, gen.-lejt. b. wojsk polskich. - Jego sylwetka. - Dalsi dziedzice tegoż mienia. - Huczne zabawy na Wołyniu na początku XIX w. - Dalsze dzieje tego miejsca. - Fabryka cukru. - Stan obecny. 18 Mizoczyk. Odkrycia archeologiczne. - Starosłowiańskie ho- rodyszcze. - Koncerz krzyżacki. - Walki Swidrygieł- ły w tej okolicy pod koniec XIV w. - Płaskowzgórze tutejsze jako silna strategiczna pozycya. - Kolonie czeskie.................................................................................. 30 Borszczówka. Nadanie w. księcia Lubarta z r. 1322 ................. 37 Buszcza. Jej dzieje; dziwne unieważnienie kontraktu. - Leśne uroczysko „Horodło”. - Wał Trajanowy. - Le­ śne pasmo „Cwet”- rabunkowe w niem gospodarstwo . 37 VI Spis rzeczy Str. Chyniówka. Wąwóz nad drogą - Znajdywane tu skamie­ niałości ............................................................................... 41 Isema. Las „Cwet” jako schronienie od napadów tatarskich. Często tu znajdywane skarby........................................... 41 Waśkowce. Własność Kmitów w XVI w.................................... 43 Rachmanów. Podanie z czasów pogańskich, wedle Cella- ryusza. - Zamek i gród Rachmanów w XV w. - Boho- witynowie. - Zofia ks. Czartoryska. - Drukarnia na zamku rachmańskim. - Ks. ks. Wiśniowieccy. - Król Michał. - Jego przywileje dla Rachmanowa. - Remi­ giusz Błędowski, stolnik łucki, dzierżawca zastawny w XVII w. - Ks. Michał „Rybeńko” Radziwiłł. - Ks. Karol „Panie Kochanku”. - Ks. Dominik Radziwiłł sprzedaje Rachmanów Bystremu. - Cieciszowscy. - Siemiątkowscy. - Ostatnie czasy.................................... 43 Szumsk. Obecny stan miasteczka. - Historyczna przeszłość z XII w. - O.O. Franciszkanie w Szumsku. - Jeło-Ma- lińscy, Radziwiłłowie, Mężyńscy. - Fundacya kościo­ ła przez Ludwikę z Pruszyńskich Mężyńską.................. 51 Bryków. Podanie ludowe o 3-ch krzyżach pod Brykowem. - Obranie kierunku dalszej drogi......................................... 59 Suraż. Książę Konstanty Ostrogski otrzymuje w r. 1589 przywilej na miasteczko. - Fundacya Anny Aloizy z ks. Ostrogskich hetmanowej Chodkiewiczowej. - Jej zapis Suraża dla 0.0. Jezuitów. - Komisya edu­ kacyjna. - Spór o te fundusze szkoły krzemienieckiej z uniwersytetem wileńskim. - Ostatnie czasy. - Gło­ śny proces o władanie Surażem....................................... 60 Wilia. Piękne lasy, niegdyś ją otaczające. - Jeło-Malińscy, Denyśkowie, ks. ks. Radziwiłłowie, ks. ks. Czartory­ scy. - Ks. ks. Jabłonowscy. - Ś. p. książę Artur. - Je­ go sukcesorowie. - Profesor uniwersytetu kijowskie­ go r. st. Rejn, obecny właścicie......................................... 64 Kuniów. Obecny stan miasteczka. - Pułkownik Jabłonow­ ski zm. na emigracyi. - Rzut oka na bitwę pod Ku- niowem w czerwcu r. 1792 i na początek kampanii. - Liczebność wojsk ze stron obydwóch. Nieustanne cofanie się. - Bitwa pod Boruszkowcami. - Oddanie fortecy Połońskiej, następnie Dubieńskiej. - Bitwa pod Zielińcami. - Kanonada pod Ostrogiem. - Dłu­ gość linii bojowej. - Rozdawnictwo orderów w obozie pod Ostrogiem. - Propozycya rozejmu. - Cała armia cofa się na Dubno. - Potyczka pod Dertką w pobli­ żu Kuniowa....................................................................... 69 Spis rzeczy VII Str. Borowica. Rodzina Mogilnickich. - Wspomnienie o niej z przed 50 lat. - Przeszłość historyczna Borowicy. - Bohowitynowie. - Myszki w r. 1574. - Jabłonowscy. - Potoccy. - Ś. p. Cecylia z Potockich Walewska. - Za­ wisza .................................................................................... 79 Nowomalin vel Głuche. Jak obecnie wygląda w posiadaniu Anny z Chodkiewiczów Dowgiełłowej. - W. ks. lit. Skirgiełło prawdopodobnie założył Głuche. - Włada­ nie Jeło-Malińskich, następnie starosty Malińskie­ go. - Władanie Nowomalinem artysty Oskara So­ snowskiego (t 1885). - Siostra jego Falkowska obej­ muje dobra w posiadanie. - Głośny dział pomiędzy jej sukcesorami................................................................... 84 Międzyrzec Ostrogski. Erekcya konwentu O.O. Franciszka­ nów w r. 1606. - Ordynacya Ostrogska. - Tranzakcya Kolbuszowska w r. 1753. - Kanclerz w. kor. Jan Ma­ łachowski. - Syn jego, kanclerz w. kor. Hyacent. - Senator Iliński. - Dział fortuny pomiędzy jego sy­ nów. - Kopytków vel Oktawin. - Ostami sukcesor, wnuk senatora. - Stopniowa wyprzedaż wielkiej for­ tuny. - Wzorowa administracya Departamentu Apa- naży. - Historyczna przeszłość Międzyrzeca. - Bitwa tu w czerwcu r. 1792. - Generał Stanisław Mokro­ nowski. - Epizod z bitwy pod Zielińcami. - Krótki jego życiorys. - Jego stosunki rodzinne.......................... 96 Szumbar. Bohowitynowie. - Stanisław Łaszcz. - Wiśniowiec- cy. - Ks. ks. Czartoryscy. - Błędowski. - Klasztor Try- nitarzy. - Ich dzieje............................................................ 107 Trakt Jampolski. Pogląd topograficzny na tę część powiatu Krzemienieckiego.............................................................. 109 Dederkały. Ostatnie lata konwentu O.O. Reformatów. - Przeszłość tej miejscowości. - Fundatorowie klasztoru. 110 Dawny Szpakowy szlak. Geograficzny rzut oka na ówcze­ sne wołyńskie komunikacye............................................. 113 Zahajeckie vel Dębowe karczmy. Ówczesny sposób podró­ żowania. - Tu się spotykali koledzy krzemienieccy. - Walka klasycyzmu z kiełkującym romantyzmem. - Wspomnienie szkolne...................................................... 114 Zahajce. Przeszłość historyczna. - Rodzina Bobrów. - Etymologia nazw tutejszych wsi. - Temnohajce. - Bracia Urban i Teodor Bobrowie. - Typ domu zaha- jeckiego. - Nadzwyczaj liczne zjazdy. - Ich strony do damie i ujemne. - Zięciowie marszałka Bobra. - Mau­ rycy Potocki. - Juliusz Dzieduszycki - jeździec nad VIII Spis rzeczy Sir jeźdźcami. - Wyprowadzenie konia z pustyni arab­ skiej do Damaszku. - Dział familijny. - Zahajce w posiadaniu Eustachego Potockiego. — Ruina fortu­ ny. - Koszary dragońskie w pałacu................................ 118 Lachowce. Jak obecnie wygląda miasteczko. - Jego histo­ ryczna przeszłość. - Sieniutowie-Lachowieccy. - Ich koligacye. - Aryanie w Lachowcach w XVII wieku. - Ich spór z O.O. Dominikanami. - Opalińscy. - Ale­ ksander ks. Jabłonowski, słynny dziwak. - Stanisław August w Lachowcach. — Ks. Teofila Sapieżyna. Rząd, po jej śmierci, obejmuje te dobra i wydziela z nich fermy................................................................ 127 Tychoml. Zbór aryański, prawdopodobnie groby rodzinne Sieniutów. - Zamglona przeszłość z XI w. - Sapie­ howie. - Okraszewski........................................................ 136 Kornica. Urocze położenie nad Horyniem. - W XV w. kniaziowie Promczykowie-Komiccy. - Monastyr Sw. Trójcy ich fundacyi. - Obecnie dziedzictwo ks. Rom. Sanguszki.................................................................... .. ■ ■ 13a Katerburg. Dawna wieś Wierzbica. - Józef Plater, pisarz poi. kor., zamienia ją w miasteczko w r. 1780. - Oża­ rowscy - wspomnienie o członkach tej rodziny............. 140 Horynka. Rezydencya ś. p. Cecylii z Platerów Ożarow­ skiej. - Nadana jako królewszczyzna w XV w. ks. Konstantemu Wiśniowieckiemu, staroście krzemie­ nieckiemu. - Dzisiejszy właściciel generał Bobrikow. 142 Łanowce. Etnografia tej okolicy; jak dziś wyglądają Ła- nowce. - Odwieczne nadanie przez Kazimierza Ja­ giellończyka rodzinie Jełowickieh. - Przymusowa sprzedaż Łanowiec.