VISSERnONDERWDS IN NEDERLAND terecht gekomen: de visserijschool te Vlaardingen^ en de visserijschool te IJmuiden^. Enige stukken zijn ook 1800-1940; een schets te vinden in het archief van de Afdeling Visserijen van het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel'' J. P. van de Voort en in het archief van de Wetenschappelijk Adviseur in Visscherij-zaken/Instituut voor Visscherij Onder­ Inleiding zoekt De meeste van de stukken in het laatstgenoem­ Het Nederlandse zeevisserijonderwijs heeft tot nu toe de archief zijn waarschijnlijk bijeen gebracht door de weinig aandacht van historici gekregen. Sommige lo­ visserijbiologen Hoek en Redeke ten behoeve van hun kale geschiedschrijvers wijdden enkele alinea's aan de beschouwingen over visserijonderwijs in het tijdschrift visserijschool in hun stad of dorp. Meestal waren het 'Mededeelingen over Visscherij' (zie hierna). Archie­ bij dit onderwijs betrokkenen, zoals schoolhoofden, ven van examencommissies hebben wij niet vermeld leraren of ambtenaren van een ministerie, die in hun gevonden. verslagen en beschouwingen een vluchtige blik op het De belangrijkste literatuurbronnen - belangrijk van­ verleden wierpen. wege hun continuïteit over de periode 1889-1938 - In dit artikel beginnen we met een overzicht van de zijn de hierna te bespreken verslagen. Het College bronnen waaruit men voor de bestudering van het vis­ voor de Zeevisscherijen, opgericht in 1857 als een serij onderwijs in de periode 1800-1940 kan putten. adviescollege voor de regering, publiceerde jaarlijks Wij hebben ons daarbij wel beperkingen moeten op­ een 'Verslag van den staat der Nederlandsche zee­ leggen. Dan worden de belangrijkste ontwikkelingen visscherijen'. Vanaf 1889 bevat dit verslag een para­ in het visserij onderwijs geschetst. Vervolgens wordt graaf 'Opleiding der visscherslieden', die in de loop aandacht besteed aan de visserijscholen en hun bevol­ der jaren steeds uitvoeriger wordt*. Per visserijschool king (leerlingen en leraren) en daarna aan de inhoud worden gegevens verstrekt over onder meer aantal van het onderwijs (vakken en leermiddelen). Wij be­ leerlingen, de vakken en de leermiddelen, de leraren sluiten met een samenvatting. en de financiële middelen. Vanaf 1907 worden ook statistische gegevens vermeld over het aantal kandi­ De bronnen daten en geslaagden voor de verschillende examens, zoals die voor schipper, stuurman, machinist en machi­ De bronnen die gegevens over het zeevisserijonderwijs nist-stoker. Daarnaast worden soms uitvoerige be­ verschaffen, kan men verdelen in primaire en secun­ schouwingen ten beste gegeven naar aanleiding van daire bronnen. Tot de eerste rekenen wij vooral de ar­ moeizame pogingen een visserijschool van de grond te chieven van visserijscholen en/of van verenigingen en krijgen of van veranderingen in het onderwijspro­ gemeenten die deze scholen exploiteerden. Ook ar­ gramma van een visserijschool. chieven gevormd door commissies die bij dit onderwijs betrokken waren, zoals examencommissies, vallen Bij de inwerkingtreding van de nieuwe Visscherijwet daaronder. De secundaire bronnen - hoofdzakelijk op 1 juli 1911 is ook de Visscherij-inspectie gaan fun­ literatuurdocumenten - omvatten enerzijds een reeks geren^. De door deze dienst uitgegeven reeks 'Ver­ ononderbroken jaarverslagen vanaf 1889 met een vas­ slagen en Mededeelingen van de Visscherijinspectie' te paragraaf over het visserijonderwijs, anderzijds een bevat jaarlijks verslagen over de afzonderlijke takken heterogene massa van vooral tijdschriftartikelen, rap­ van visserij: zeevisserij, kustvisserij (incl. Zuiderzee­ porten en brochures. visserij) en binnenvisserij. Daarmee nam de Visscherij­ inspectie de verslaggeving over de visserij over van het In het kader van dit overzichtsartikel hebben wij ons College voor de Zeevisscherijen, dat een veel beperk­ onderzoek naar archieven moeten beperken tot het tere taak kreeg. Het verslag over de zeevisserij bevat doorzoeken van gepubliceerde inventarissen van ver­ een afzonderlijk hoofdstuk over het visserijonderwijs. zamelingen in openbare archieven'. Daarin zijn maar Het geeft de volgende informatie per visserijschool: in­ weinig archieven met betrekking tot visserijonderwijs richting en bezoek, inkomsten en uitgaven, personeel, 89 Cursus dekpersoneel. de sloep moet worden nagezien onderwijs (leerplan), schoollokalen en leermiddelen**. getiteld 'Verschillende onderwerpen'. De gegevens Het hoofdstuk over het visserijonderwijs uit het verslag zijn hoofdzakelijk kwantitatief van aard: aantal scho­ over de kustvisserij is van geringe omvang, omdat er len, het hoogste aantal leerlingen per school, het aantal maar weinig visserijscholen waren waar het onderwijs kandidaten en geslaagden zowel landelijk, per soort zich geheel beperkte tot de kustvisserij'. De verslagen examen als per school. Vanaf 1939 is het 'Verslag over van de Visscherij-inspectie zijn minder uitvoerig, maar de visscherij' alleen in statistische zin voortgezet onder wel systematischer ingericht dan die van het College de titel 'Jaarcijfers over visscherij' en ontbreekt het voor de Zeevisscherijen. tekstverslag, waarin de onderwijsparagraaf. Voor de vele artikelen, rapporten, brochures en boek­ In 1921 wordt de verslaggeving overgenomen door de jes verwijzen wij naar de literatuurlijst die wij daarvan Af deeling Visscherijen van het Departement van aangelegd hebben en die zich in de bibliotheek van het Landbouw, Nijverheid en Handel onder de titel 'Ver­ Visserijmuseum te Vlaardingen bevindt". Sommige slag over de visscherij gedurende het jaar 1921' en op­ daarvan, zoals beschouwingen van de visserijbiologen genomen in de reeks 'Verslagen en Mededeelingen Hoek en Redeke, enkele rapporten van visserijorgani­ van de Afdeeling Visscherijen''". De gegevens over het saties en enige leerboeken krijgen hierna nog aan­ visserijonderwijs zijn nu ondergebracht in een kleine dacht. paragraaf 'visscherijonderwijs' in het laatste hoofdstuk 90 Yisserijonderwijs: van vrenselijkheid tot plicht Wij weten niet of deze tekening het resultaat is van vis­ serij onderwijs in schoolverband. Daar zijn geen aan­ In het Vlaardingse gemeentearchief bevindt zich een wijzingen voor. Leergierige vissersjongens konden tekening - in waterverf - van een kompasroos' '^. Hij is uiteraard kennis nemen van de leerboeken en hulp­ gemaakt door de 13-jarige Leendert G. Westerdijk in middelen die er al in de 17e eeuw waren voor de zeelie­ 1811. De jongen heeft er ook een versje bij geschreven, den op de koopvaardijschepen. Zo'n boek uit het be­ dat luidt: gin van de 19e eeuw (1802) - was dat van Klaas de Vries, getiteld 'Schatkamer of te Kunst der Stuurlie­ Ik weet een weg zoo ik hier spreekt den'. Het is in het gemeentearchief aanwezig""'. Die mijn gebruikt weet steets den streek Mijn hoofd staat altijd noorwaards aan De eerste sporen van visserijonderwijs in schoolver­ En nogthans moet ik zeggen gaan band dateren van december 1819, wanneer de Haagse Hoe de stroomen loopen en de winde zijn gemeenteraad in een reglement voor de beide lagere Want nooit een schip kan zonder mijn scholen te Scheveningen voorschrijft dat er zo mo­ Bevaren het woeste pekelveld gelijk ook lessen in de zeevaartkunde gegeven moeten Int jaar twaalf hondert en veertig ben ik ingesteld worden'^. Het wordt herhaald in 1823, maar het blijkt niet dat er daadwerkelijk zeevaartkundig onderwijs is gegeven. Het College voor de Zeevisscherijen maakt in de jaren 1859-1861 melding van de vertaling uit het Deens van enige praktische boekjes voor vissers'-'. Een ander initiatief was het plan uit 1871 van het departement Vlaardingen van de Nederlandse Maat­ schappij ter Bevordering van Nijverheid om in deze stad een Kweekschool en Museum voor Visscherij op te richten'''. De kweekschool zou ook over een school- schip ('leerschip') moeten beschikken. Het plan heeft toen nog geen doorgang gevonden. Volgens de Sche- veningse geschiedschrijver J.C. Vermaas leden de re­ ders daar nogal eens schade als gevolg van de gebrek­ kige zeevaartkundige kennis van de vissers, zoals dat bleek uit aanvaringen en uit het niet kunnen lokalise­ ren van onderzeese telegraafkabels'^. Dat zou voor de reders aanleiding zijn geweest bij de gemeente aan te dringen op de oprichting van een zeevaartschool. In de winter van 1878-1879 werd de school geopend. Het leerprogramma, vastgesteld door de gemeenteraad, was zeevaartkundig van aard. Daarmee was de eerste visserijschool in Nederland geopend. Zoals wij hierna nog zullen zien, breidde het aantal vis- serijscholen zich vanaf 1889 langzaam uit. In 1911 waren er tien; in 1920 werd het hoogste aantal bereikt met negentien scholen. Daarna volgde een langzame daling tot zes in 1938. C/tï- 7aai^, im^.^y. ^^ ^ De opkomst van de visserijscholen hield verband met de veranderingen in de scheepvaart in het algemeen en 91 in de zeevisserij in het bijzonder: overgang van zeil- Visserijonderwijs was, op initiatief van reder C. Plan- vaart naar stoomvaart, van houten schepen naar ijze­ teijdt uit Umuiden, een van de onderwerpen die ter ren schepen, van passieve visserij naar actieve visse­ sprake kwamen op het Eerste Nationaal Visscherij- rij'*. De toegenomen intensiteit van het scheepvaart­ congres te Utrecht in november 1898. De wenselijk­ verkeer en de visserij op de Noordzee leidden tot meer heid van zulk onderwijs werd heel voorzichtig als volgt internationale afspraken ter regeling van dat verkeer geformuleerd: 'Aan de Vereeniging tot Bevordering en de visserij''. Verkeerde behandeling van of foute der Nederlandsche Visscherij, wordt in overweging ge­ manoeuvres