SƏFƏRƏLİ BABAYEV NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ COGRAFİYASI Azərbaycan Respublikasının əməkdar elm xadimi, Y.Məmmədəliyev adına Naxçıvan Dövlət Universiteti coğrafiya kafedrasının müdiri, coğrafiya elmləri doktoru, professor, Naxçıvan MR-in əməkdar müəllimi, Azərbaycan coğrafiya cəmiyyəti Naxçıvan filialının sədri, Naxçıvan şəhər Ağsaqqallar şurasmın sədri Babayev Səfərəli Yaqub oğlu 1923-cü ildə Babək rayonunun Təzəkənd kəndində (keçmiş Əznəbürd— Təzəkənd) anadan olmuş, 1940-cı ildə Naxçıvan Pedoqoji texnikumunu, sonralar Naxçıvan Jşlər tdarəsiam Dövlət müəllimlər institutunu, Azəfbaycan Dövlət Qiyabi Pedaqoji institutunu və Azərbaycan KP MK yanında Respublika partiya məktəbini KİT ABXANASI j fərqlənmə diplomları ilə bitirmişdir. Babayev S.Y. 1940-47-ci illərdə Babək rayonu Xıncab 7-illik məktəbin- də müəllim. dərs hissə müdiri, direktor vəzifələrində, 1948-ci ildən sonra Azərbaycan LKGİ Naxçıvan vilayət komitəsinin ikinci katibi, Naxçıvan ra- yon Partiyə komitəsinin 1-katibi, Naxçıvan MSSR NS Radioverilişləri və Televiziya Komitəsinin sədri, Nazirlər Sovet sədrinin l-müavini, Azər- baycan Pedaqoji institutumın Naxçıvan filialının direktoru vəzifələrində işlə- mişdir. Babayev S.Y. üç çağırışda Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin deputatatı seçilmişdir. 0,1972-oi ildan Y.Məmmədəliyev adına Pedaqoji institutuhda. sonra Dövlət universitetinə çevriimiş bu ali təhsil müəssisəsində dosent, dekan və Kafedra müdir' vəzifələrində çalışmışdır. Hal-hazırda coğrafiya kafedrasının müdiridir. Babayev S.Y. “Qədim diyarın təbiəti” (1970) və “Naxçıvanda “Kitabi- Dədə Qorqud” toponimləri” monoqrafiyaların 60-dan artıq elmi əsərin müxtəlifdir. MÜNDƏRİCAT Elmi redaktor: Azərbaycan EA-nın akademiki B.Ə.BUDAQOV NAXÇIVAN MR-in COĞRAFİ MÖVQEYİ, SƏRHƏDLƏRİ VƏ ƏRAZİSİ . 5 Rə’yçi: coğrafiya elmləri doktoru, professor NAXÇIVAN DİYARININ FİZİKİ-COĞRAFİ M.A.MUSEYİBOV XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ TARİXİNDƏN . 9 TƏBİİ ŞƏRAİTİ BABAYEV SƏFƏRƏLİ YAQUB OĞLU NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ COĞRAFİYASI Oroqrafiyası .... 23 Geoloji quruluşu . 30 “ELM” redaksiya-nəşriyyat və poliqrafiya Geomorfoloji quruluşu . 38 mərkəzi. Baki, 1999, 298 səh. İqlimi . 43 Hidroqrafiyası .... 54 Torpaq örtüyü .... 65 Kitabda Naxçıvan MR-in fiziki coğrafiyasının öy- Bitki örtüyü .... 74 rənilməsinə, ərazisi, sərhədləri, coğrafi mövqeyinə, Heyvanlar alemi . 85 təbii şəraitinə, onun ayrı-ayrı komponentlərinə, land- şaftına, təbii sən/ətlərinə, onlardan istifadə məsələlərinə, təbiəti mühafizənin vəziyyətinə dair LANDŞAFTI ..... 95 ətraflı mə’lumat verilir. Landşaftın tipoloji təsnifatı və səciyyəsi 99 Naxçıvan MR-lə əlaqədar müxtəlif vaxtlarda nəşr Düzənlik və alçaqdağlıq . 99 olunmuş bə’zi məqalələr də kitaba daxil edilmişdir. Ortadağlıq 120 Kitab müəllimlər, ali məktəb tələbələri, orta mək- təblərin yuxarı sinif şagirdləri və geniş oxucu kütləsi Yüksəkdağlıq 135 üçün nəzərdə tutulmuşdur. TƏBİİ RAYONLAŞMA VƏ ŞAQULİ QURŞAĞIN STRUKTURU 138 „ 805010000 B ---------------- qrıflı nəşr YÜKSƏKLİK QURŞAQLARININ -655(07)-99 STRUKTURU 141 © “ELM", 1999 ISBN 5-8066-1093-4 TƏBİİ EHTİYATLARI VƏ ONLARDAN İSTİFADƏ Su energetika ehtiyatları 143 3 Mineral xammal ehtiyatları 144 NAXÇIVAN MR-in COĞRAFİ MÖVQEYİ, Kənd təsərrüfatı ehtiyatları 154 SƏRHƏDLƏRİ VƏ ƏRAZİSİ “Naxçıvan ərazicə kiçik, mə’nəviyyätca NAXÇIVAN MR-də TƏBİƏTİ böyük məmləkətdir” (Əziz ŞƏRİF) MÜHAFİZƏNİN VƏZİYYƏTİ . 160 Torpaqların mühafizəsi Azərbaycan Respublikasının tərkibinə daxil olan Naxçıvan Muxtar və istifadəsi vəziyyəti. 162 Respublikası dağlıq ölkə olub, Kiçik Qafqazın cənub-qərbində yerlə- Suların mühafizəsi vəziyyəti . 168 şir. O, Türkmənistan Respublikasının Carcou, Özbəkistan Respubli- Bitki örtüyünün mühafizəsi vəziyyəti . 179 kasının Qaşqa-Dərya vilayətləri, Tacikistan Respublikasının isə Heyvanlar aləminin mühafizəsi vəziyyəti 184 Dağlıq Bədəxşən Muxtar vilayəti ilə eyni en dairəsindədir. Naxçıvan l\JR-in səıtıəd xəttinin ümumi uzunluğu 398 kilometrə bəra- MƏQALƏLƏR bərdir. Muxtar Respublika cənubdan və qərbdən İran və Türkiyə ilə həm- İtirilmiş torpaqlarımız 190 sərhəddir. Onunla İran arasındakı sərhəd xəttinin uzunluğu 163 kilomet- Harada nə qədər erməni olmuşdur. 196 rə bərabər olub, hər iki dövlət arasında təbii sərhəd təşkil edən Araz çayı Naxçıvan səyahətnamələrdə 202 boyunca uzanır. Ondan şimal-qərbə doğru Türkiyə ilə Naxçıvan MR ara- Naxçıvanın iqtisadi əlaqələri tarixindən 209 sında olan 11 kilometrlik sərhəd xətti də Araz boyunca uzanır. Bağçılıq tariximizdən namə’lum bir səhifə . 215 Muxtar respublika şimaldan və şimal şərqdən 224 kilometr məsa- Jan Şardenin Naxçıvana səyahəti . 216 fədə Ermənistan ilə həmsərhəddir. Naxçıvan MR ilə Ermənistan Naxçıvan MR-in su təsərrüfatı respublikasının sərhəd xətti demək olar ki, Dərələyəz və Zəngəzur və ekoloji problemlər . 222 dağlarının suayrıcı boyunca keçir. 1920-ci ildə qədim Azərbaycan torpağı olan Zəngəzur mahalının Sovet imperiyası tərəfindən Ermə- nistana verilməsi nəticəsində 44-45 km eninə malik olan zolaq Ara- za doğru uzanaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycan Respublikasının qalan ərazisindən ayırmışdır. v Naxçıvan Respublikasının İranla indiki sərhəddi hələ 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə müvafiq olaraq müəyyənləşdi- rilmişdir. Türkiyə ilə kiçik sahədəki sərhəd isə RSFSR ilə Türkiyə arasındakı 1921-ci il martın 16-da bağlanmtş Moskva müqaviləsinə və bir tərəfdən Türkiyə, digər tərəfdən.isə RSFSR-in iştirakı ilə Azər- baycan Respublikası, Ermənistan Respublikası və Gürcüstan Res- publikası arasında 13 oktyabr 1921-ci ildə bağlanmış Kars müqa- viləsinə əsasən müəyyən olunmuşdur. Naxçıvan Muxtar respublikası şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru 158 kilometr məsafədə uzanır və ərazisinin forması düzgün olmayan rombu xatırladır. Onun şimaldan cənuba ən geniş yeri 75 kilometrə bərabərdir. Respublikanın şimalda ən ucqar nöqtəsi Saraybulaq sıra dağlarının Şərur rayonu ərazisinə daxil olan qolu üzərindəki Kömürlü dağdır. Zən- gəzur sıra dağlarının Soyuq dağdan başlayaraq sıldırım yamacla alçalıb Arazın sol sahilində 600 metrə çatdığı yerdə yerləşən Zerəni dəmir yol dayanacağı isə respublika ərazisinin ən cənub nöqtəsidir. 4 5 Muxtar respublika ilə Ermənistan respublikası arasındakı sərhəd Babək rayonu - 1250 kv. km xətti də məhz buradan başlayır. Şərur rayonu -1165 kv. km Muxtar respublikanın qərbdən ən ucqar nöqtəsi Sədərək qəsəbə- Ordubad - 972 kv. km sindən qərbdə, Araz yaxınlığında yerləşən keçmiş Urmiya kəndi, şərqdə Culfa rayonu - 995 kv. km isə Zəngəzurdağlarının cənub qollarından olan Zerəni dağının zirvəsidir. Şahbuz rayonu -815kv. km 1924-cü ilin 9 fevralında Azərbaycan daxilində Muxtar respublika Sədərək rayonu -151 kv. km e’lan edilən Naxçıvan respublikasının ərazisində bu vaxtadək inzi- Naxçıvan şəhəri -15 kv. km batı' bölgü cəhətdən bir sıra dəyişikliklər edilmişdir. Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan az sonra 3 qəza və 1999-ci ilin yanvarına olan mə’lumata görə Naxçıvan Muxtar respub- 12 dairə təşkil olunmuş, sonra qəzalar ləğv edilmiş və 1925-ci ildə likasında 355 min nəfər əhali yaşayır. Bu da Azərbaycan respublikası dairələrin sayı 10-a .endirilmişdir. 1926-cı ildə Naxçıvan MSSR 8 əhalisinin 4,5 faizə qədərini təşkil edir. Muxtar Respublikada əhalinin dairəyə: Baş Noraşen, Qıvraq, Tumbul, Nərimanov, Əbrəqunus, Cul- orta sıxlığı 69 nəfərdir. Əhafinin əsas hissəsi Arazboyu düzənlik sahə- fa, Parağa və Ordubad dairələrinə bölünmüşdür. sində və dağlıq sahələrin çay vadilərində yaşayır. Əhalinin 98 faizə Sonrakı illərdə dairələr birləşdirilib Şərur, Naxçıvan, Culfa və Or- qədəri bu yerlərin qədim sakinləri olan Azərbaycan türkləridir. dubad rayonları təşkil edilmişdir. 1930-cu ilin birinci yarısında Nax- Naxçıvan Muxtar respublikasının paytaxtı Azərbaycanın qədim şəhər- çıvan və Culfa rayonlarının dağlıq hissəsində iki müstəqil rayon— lərindən biri olan, inşa edilməsi e.ə. II minilliyə aid edilən Naxçıvandır. Şahbuz və Əbrəqunus rayonları təşkil olundu. Beləliklə, Muxtar Ö, respublikamızın paytaxtı Bakı şəhərindən 535 km məsafədə yerləşir. respublikada rayonların sayı 6-ya çatdırıldı. Ermənistanın Azərbaycan Respublikasına silahlı təcavüzünə qə- 1948-ci ildə Əbrəqunus rayonu Culfa rayonu ilə birləşdirildikdən son- dər Naxçıvan Muxtar respublikası qonşu respublikalarla, həmçinin ra Naxçıvan MSSR inzibati cəhətdən beş rayona bölünmüşdür. 1991-ci Azərbaycanın qonşu rayonları ilə və Bakı şəhəri ilə Araz çayı boyun- ildə Azərbaycan Respublikası öz suverenliyini əldə etdikdən sonra ca uzanao dəmir yolu vasitəsilə əlaqədə idi. Türkiyə Respublikası ilə əlaqələrdə Sədərək kəndinin və ona məxsus 1941 -ci ildə istifadəyə verilmiş Bakı-Culfa dəmir yolu xətti Zaqaf- olan ərazinin əhəmiyyətini, erməni quldurlarının Naxçıvan MR-ə hücu- qaziya dəmir yolu həlqəsiei tamamlamaqla, qabaqlar Naxçıvandan mları zamanı ön post vəzifəsini yerinə yetirib, düşmənə qəhrəmanlıqla Bakıyadək olan yolu demək olar ki, iki dəfə (600 km-ə qədər) qısalt- müqavimət göstərdiyini nəzərə alıb. 1994-cü ildə Sədərək qəsəbəsi mışdır. 1988-ci ildən başlayaraq erməni ekstremistlərinin Azərbay- mərkəz olmaqla onun ərazisi müstəqil rayona çevrildi. cana qarşı apardıqları müharibə nəticəsində onün ərazisinin iyirmi Hazırda Muxtar respublika inzibati cəhətdən altı rayona bölün- faizini, o cümlədən dəmiryolunun keçdiyi Zəngilan, Cəbrayıl və Fü- müşdür: Şərur, Sədərək, Babək, Şahbuz, Culfa, Ordubad. Muxtar zuli rayonlarını işğal etdiyindən dəmiryol hərəkəti dayanmış, Muxtar respublikanın paytaxtı Naxçıvan şəhəri respublika tabeliyində olan respublika blokadaya alınmışdır. Dəmir yolunun Ermənistanın Mehri şəhərdir. Hal-hazırda Naxçıvan MR-in ümumi sahəsi 5363 kv.km- rayonu ərazisindən