Grzegorz Jędrzejczak, Henryk Sterniczuk ,112:$&<-12ěÈ – polski problem rozwojowy 'RJDQLDQLH=DFKRGXZZDUXQNDFKQLHFLÇJăRĜFL Innowacyjność – polski problem rozwojowy Doganianie Zachodu w warunkach nieciągłości Grzegorz Jędrzejczak Henryk Sterniczuk Innowacyjność – polski problem rozwojowy Doganianie Zachodu w warunkach nieciągłości Warszawa 2020 Recenzenci: prof. dr hab. Jan Czekaj, Akademia Ekonomiczna w Krakowie prof. dr hab. Andrzej Jasiński, Uniwersytet Warszawski Redakcja: Anna Goryńska Projekt okładki: Agnieszka Miłaszewicz © Copyright by Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2020 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów bez uzyskania pozwolenia zabronione. ISBN 978-83-66282-15-5 eISBN 978-83-66282-16-2 DOI 10.7172/978-83-66282-16-2.2020.1 Opracowanie komputerowe, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa tel. 22 635 03 01, 22 635 17 85 e-mail: [email protected], www.elipsa.pl Spis treści Wstęp. Polskie wyzwanie rozwojowe wobec czwartej nieciągłości i pułapki 60% .... 7 CZĘŚĆ I. Społeczeństwo innowacyjne .................................................................... 13 Rozdział 1.1. Od innowacji produktowych do innowacji sieciowych ......................... 14 Rozdział 1.2. Innowacyjność w społeczeństwie postindustrialnym ............................. 19 CZĘŚĆ II. Polska potransformacyjna – diagnoza................................................... 29 Rozdział 2.1. Poziom ulicy ........................................................................................... 32 Rozdział 2.2. Poziom gospodarki ................................................................................ 36 Rozdział 2.3. Poziom potencjału innowacyjnego ......................................................... 41 Rozdział 2.4. Poziom kultury – Polska na mapie nowoczesności ............................... 50 CZĘŚĆ III. Szanse i zagrożenia – spojrzenie długookresowe ............................... 65 Rozdział 3.1. Kontekst długiego trwania: od I do III Rzeczpospolitej ........................ 66 3.1.1. Aspekt makroekonomiczny ......................................................... 67 3.1.2. Aspekt mikroekonomiczny .......................................................... 73 3.1.3. Aspekt kompetencyjny ............................................................... 76 3.1.4. Konkluzje: efekty długiego trwania ........................................... 80 Rozdział 3.2. Kontekst globalny: wyzwania globalne nadchodzących dekad ............. 82 3.2.1. Megatrend demografi czny ........................................................... 83 3.2.2. Megatrend technologiczny ......................................................... 86 3.2.3. Megatrend konkurencji globalnej ............................................... 87 3.2.4. Megatrend ograniczeń zasobów .................................................. 89 3.2.5. Megatrend rozwarstwienia społecznego...................................... 91 3.2.6. Konkluzje: globalne szanse i zagrożenia ..................................... 93 Rozdział 3.3. Scenariusze napisane przez życie ........................................................... 95 3.3.1. Argentyna, czyli pułapka populizmu .......................................... 96 3.3.2. Korea Południowa – niebywały sukces gospodarczy i jego kosz- ty społeczne ................................................................................. 102 3.3.3. Hiszpania, czyli od peryferii do centrum Europy ........................ 110 CZĘŚĆ IV. Zarządzanie społecznym potencjałem innowacyjnym ...................... 119 Rozdział 4.1. Ekonomia polityczna innowacyjności .................................................... 120 4.1.1 Innowacje a wybór publiczny ..................................................... 121 4.1.2. Państwo jako mechanizm rozwojowy ......................................... 124 4.1.3. Umowa społeczna ........................................................................ 127 Rozdział 4.2. Polityka innowacyjna ............................................................................. 130 4.2.1. Zakres polityki innowacyjnej ...................................................... 130 4.2.2. Polityka innowacyjna: punkt wyjścia .......................................... 133 4.2.3. Cele strategiczne polityki innowacyjnej – misja rozwojowa ...... 135 4.2.4. Suwerenny potencjał gospodarczy a inwestycje zagraniczne ..... 140 4.2.5. Operacjonalizacja polityki innowacyjnej .................................... 143 Rozdział 4.3. Zarządzający i zarządzani ...................................................................... 154 4.3.1. Aparat państwowy ....................................................................... 154 4.3.2. Organizacje społeczne ................................................................. 157 Zakończenie .................................................................................................................. 159 Literatura ....................................................................................................................... 171 WSTĘP Polskie wyzwanie rozwojowe wobec czwartej nieciągłości i pułapki 60% Idea tej książki powstała wokół dwóch spostrzeżeń na temat Polski: wejścia w czwartą nieciągłość rozwojową oraz historycznie ukształtowanego pułapu rozwo- jowego w porównaniu z krajami Zachodu, na poziomie 60% PKB (per capita)1. W swojej nowożytnej historii Polska musiała poradzić sobie z trzema nie- ciągłościami: 1) scalenia organizmu państwowego i gospodarczego po I wojnie światowej; 2) odbudowy po II wojnie światowej, 3) przejścia od zbankrutowanej gospodarki socjalistycznej do gospodarki ryn- kowej. Obecnie Polska stoi przed wyzwaniem czwartej nieciągłości: przejścia od gospodarki ukształtowanej w wyniku transformacji, do grona globalnie konkurencyjnych gospo- darek postprzemysłowych. Czwarta nieciągłość stawia inne wyzwania niż poprzednie, w których społeczeń- stwo zostało postawione przed oczywistym stanem rzeczy – wyzwanie miało charakter egzystencjalny, a odpowiedzią była niejako automatyczna społeczna mobilizacja dla jego pokonania. Obecne wyzwanie jest i będzie niejednoznaczne oraz słabo widoczne przez następne kilkanaście lat. W efekcie oznacza to brak poczucia wyzwania i deter- minacji społecznej dla poniesienia ekonomicznych i społecznych kosztów niezbęd- nych reform, jak stało się w przypadkach poprzednich nieciągłości. Istotą wyzwania czwartej nieciągłości jest nieadekwatność technicznego, kulturo- wego i politycznego przygotowania społeczeństwa i gospodarki polskiej do tworzenia produktów i usług globalnie konkurujących nie niską ceną pracy (jak to ma miejsce obecnie), a jakością i innowacyjnością. Wyzwanie to zderza się z: a) niekorzystnymi zmianami demografi cznymi redukującymi zasoby pracy, 1 Książka jest rozwinięciem cząstkowych analiz prezentowanych przez autorów w: Jędrzejczak (2014; 2018; 2019) oraz Jędrzejczak i Sterniczuk (2017; 2018). 8 WSTĘP b) rozbudzonymi aspiracjami, szczególnie młodego pokolenia, dotyczącymi osią- gnięcia poziomu życia i warunków pracy znanych z krajów Zachodu, oraz c) last but not least – gwałtownymi zmianami w gospodarce światowej, których jesteśmy świadkami. W dającej się przewidzieć przyszłości o globalnej pozycji poszczególnych krajów, w tym Polski, będzie decydować uczestnictwo w generowaniu innowacji i zdolność absorbcji innowacji – zarówno technologicznych, organizacyjnych, jak i społecznych. Będzie się to działo w warunkach niekorzystnych gospodarczo procesów demografi cz- nych i nasilającej się globalnej konkurencji, szczególnie ze strony krajów Dalekiego Wschodu. Sukces wymaga przejścia od modelu rozwoju opartego na niskich kosztach pracy do modelu istotnie wzmacniającego procesy innowacyjne i wymagającego zdol- ności współpracy w przechodzeniu od pomysłu do wejścia na rynek W warstwie praktycznej wyzwanie czwartej nieciągłości dla Polski oznacza nie- możność kontynuacji polityki gospodarczej dekad transformacji, bez obawy spowol- nienia dalszego rozwoju i związanych z tym perturbacji społecznych. Po raz pierwszy w historii Polska ma taki sam problem rozwojowy jak spora grupa wysoko rozwiniętych krajów Zachodu, szczególnie w Europie, tracących w wyścigu innowacyjnym nie tylko do USA, lecz także do Korei Południowej, Chin czy Izraela. Ma to istotne konsekwencje dla perspektyw dalszego rozwoju Polski – doganiania roz- winiętych krajów Zachodu. Nieciągłość transformacyjna zdarzyła się bowiem w okre- sie, kiedy Zachód przechodził czas tzw. wielkiej moderacji – stabilnego wzrostu bez załamań cyklu koniunkturalnego, przy małym bezrobociu i kontrolowanej infl acji, a więc w czasach optymizmu gospodarczego i społecznego (Hakkio i Craig, 2019). Dlatego Polska stosunkowo łatwo dostała wsparcie jako „prymus transformacji”. Dzi- siaj, przy globalnym spowolnieniu i powrocie egoizmów narodowych, doganianie Zachodu może być znacznie trudniejsze. Polska, na dobre i na złe, będzie traktowana bez taryfy ulgowej, jako kraj z miejscem przy stole krajów rozwiniętych (OECD), a więc mający aspiracje konkurowania w obszarach będących dotychczas domeną krajów rozwiniętych. Z punktu widzenia syntetycznych mierników wzrostu realizacja polskich aspira- cji gospodarczych, czy – szerzej – cywilizacyjnych wymaga przełamania historycz- nej bariery 60% PKB per capita w porównaniu z krajami Zachodu (rysunek 1.1). Doświadczenie państw takich jak Irlandia czy Korea pokazuje, że taka możliwość istnieje, choć nie jest to proces łatwy ani szybki2.