T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEM İNDE ŞÎA Adem ARIKAN (2502040107) İstanbul 2010 T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEM İNDE ŞÎA Adem ARIKAN (2502040107) Tez Danı şmanı: Doç. Dr. Mehmet DALKILIÇ İstanbul 2010 ÖZ Bu çalı şmada Büyük Selçuklular (431-552/1040-1157 ) döneminde, Şîa’nın alt kollarından, ba şta İsnâa şeriyye olmak üzere İsmâliyye ve Zeydiyye, İslam mezhepleri tarihi açısından ele alınmı ştır. Mezheplerin te şekkül sürecini tamamlamasından sonra hüküm süren Selçuklular dönemi, Sünnîler için kültürel altyapılarını olu şturma bakımından oldukça verimliydi. Bu dönemde Şiîler, her ne kadar birçok bölgede iktidar imkanlarını kaybetseler de, özellikle İsnâa şeriyye devletin çe şitli kademelerinde görev alan temsilcileri, kendi yerel yöneticileri ve eğitim kurumlarıyla etkindi. Zeydiyye, devletle hemen hiç sorun ya şamayan, ilmi faaliyetlerde etkin bir Şîî gruptu. İsmâiliyye ise kendilerini temsil eden Fâtımîler ile siyasi rekabet ve daha sonra onlardan ba ğımsız davet yürüten Hasan Sabbah’ın faaliyetleri sebebiyle, tehlikeli ve engellenmesi gereken bir grup sayılmaktaydı. ABSTRACT In this study, it’s deal with sub-branches of shiite, especially Ithnâ Ashariyya and İsmailiyya and Zaidia in the respect of History of Islamic Sects in the Great Saljuqs epoch. Saljuqs period that was dominant after the completion period of establishment of Sects was productive in the point of the formation of cultural substructure for Sunnites. Although the Shiites had lost their political power possibilities, especially the Ithnâ Ashariyya was deeply effective thorough educational foundations, local governors and some deputies which were appointed to different stages of state. Zaidia was a Shiite group that was efficient in the scientific activities and had not any troubles with the State. Ismailiyya had been counted a group that was perilous and must had been blocked because of that the confliction between Fâtımîs which had been supported by İsmailis and Saljuqs and the opposite activities of ismaili inviter Hasan Sabbah. iii ÖNSÖZ Büyük Selçuklular (431-552/1040 –1157), bazı ara ştırmacılar tarafından “Şîî Yüzyılı” diye nitelenen bir dönem sonrasında İslam co ğrafyasının büyük bir bölümünde hüküm sürmü ştür. Mezhepler tarihi bakımından te şekkül süreci sonrasında hüküm süren Selçuklular döneminde Şiîler, özellikle İsnâa şeriyye ve Zeydiyye, siyasî, kültürel etkinliklerini sürdürmekteydi. İlk sultan Tu ğrul Bey döneminden itibaren, İsmâiliyye’yi temsil eden Fâtımîler, siyasi rekabet sebebiyle, dinî olmanın yanı sıra, daha çok siyasî kaygılarla, Selçuklu yönetimi tarafından tehlikeli görülmü ştür. Bu çalı şmamız giri ş, dört bölüm ve sonuçtan olu şmaktadır. Giri şte kısaca tezin amacı, ara ştırma süreci, kullanılan kaynaklar ve çalı şma yönteminden bahsedilmi ştir. Birinci bölümde, Selçukluların men şei, Müslüman olma süreçleri, mezhep tercihleri ve bu tercihlerinin Şîa’ya kar şı tutumları açısından anlamı üzerinde durulmu ş, kısaca Selçuklu tarihi ve Büyük Selçuklu Sultanları’nın di ğer mezheplerle birlikte, Şîî yönetimler ve gruplarla ili şkileri ele alınmı ştır. İkinci bölümde çalı şmamızın ana konularından birini olu şturan İsnâa şeriyye konusu işlenmi ştir. Öncelikle dönemin Şii müellifleri genel olarak tespit edilmi ş, söz konusu grubun mensuplarının yo ğun olarak ya şadıkları yerle şim yerlerine de ğinilmi ş ve Selçuklu yönetiminin çe şitli kademelerinde görev yapanlardan önde gelenleri hakkında bilgiler verilmi ştir. Ayrıca kendi bölgelerinde Selçuklulara tâbi olarak hüküm süren Şîî emirlerin faaliyetleri anlatılmı ş ve bu dönemde toplumu etkileyen Şiîlerin bazı dinî uygulama ve merasimlerine yer verilmi ştir. Son olarak dönemin İsnâa şeriyye mensubu âlimlerinden önde gelen bazıları hakkında bilgiler verilmi ştir. Üçüncü bölümde, İsmâiliyye, İsmailiyye’nin siyasî temsilcisi konumunda olan Fâtımîler ile ili şkiler, Selçuklulardan önce Fâtımîler ile yollarını ayırmı ş ve Bahreyn civarında varlıklarını sürdüren Karmatî yönetiminin sona erdirili şi, Fâtımîler adına Selçuklu topraklarında faaliyet yürüten, ancak Fâtımî yönetiminde meydana gelen de ğişim sırasında yönetime gelen Mustalî yerine Nizâr’ın imametini tanıyarak Alamut’ta ba ğımsız bir şekilde propaganda yürüten Hasan Sabbah yönetimi ele alınmı ştır. Dördüncü ve son bölümde ise Zeydiyye grubu hakkında bilgiler verilmi ştir. iv Tezimin şekillenmesinde eme ği geçen hocam Prof. Dr. Emrullah Yüksel Bey’e te şekkür etmeyi bir borç bilirim. Danı şmanım Doç. Dr. Mehmet Dalkılıç Bey’e, birikimlerinden istifade etti ğim Prof. Dr. Mazlum Uyar ve Prof. Dr. Mehmet Ali Büyükkara’ya, her fırsatta kendisine müracaat etme imkanı veren Prof. Dr. Ömer Aydın’a, yaptı ğı de ğerlendirmelerle önemli katkılarda bulunan Doç. Dr. Ekrem Demirli Bey’e çok te şekkür ederim. Ayrıca Farsça dersleri aldı ğım ve birçok kayna ğın temini için yardımını gördü ğüm Hakkı Uygur Bey’e, tezin yazılması a şamasında sıkça sözlü müzakerelerde bulundu ğum Dr. Musa Alak hocama, ara ştırma görevlisi arkada şlarım Fikret Soyal, Ümit Horozcu ve Mehmet Alıcı’ya; zamanımı ço ğaltmak için kendilerine ayırdı ğım zamandan kıstı ğım e şim Serpil, oğlum Abdürrahim ve kızım Sümeyye’ye te şekkürlerimi sunarım. Adem ARIKAN İstanbul-2010 v İÇİNDEK İLER sayfa: ÖZ ........................................................................................................... İİİ ÖNSÖZ ................................................................................................... İV KISALTMALAR ................................................................................... İX GİRİŞ .........................................................................................................1 A – KONUNUN AMAÇ VE ÖNEM İ ......................................................................1 B - KAPSAMI ....................................................................................................3 C - KAYNAKLAR ...............................................................................................8 I. BÖLÜM: BÜYÜK SELÇUKLULARA GENEL B İR BAKI Ş ........... 24 A - SELÇUKLULARIN MÜSLÜMAN OLDUKLARI ZEM İN VE Şİ A .... 24 B - BÜYÜK SELÇUKLU SULTANLARININ Şİ A VE DİĞ ER MEZHEBLERE KAR ŞI TUTUMLARI ...................................................... 37 1 - Tu ğrul Bey Dönemi (431-455 / 1040-1063) ........................................... 42 2 – Alparslan Dönemi (456-465 / 1064-1072) ............................................. 51 3 – Melik şah Dönemi (465-485 / 1072-1092) ............................................. 58 4 – Berkyaruk Dönemi (485-498/1092-1104).............................................. 66 5 - Muhammed Tapar Dönemi (498-511/1105-1118) .................................. 69 6 – Sencer Dönemi (511-552/1118-1157) ................................................... 72 II. BÖLÜM: İSNÂA ŞER İYYE .............................................................. 78 A – İSNÂA ŞER İYYE’N İN CO ĞRAFYASI................................................. 80 B - DEVLET KADEMELER İNDE ŞÎÎ YÖNET İCİLER .......................... 105 1- Mecdülmülk (ö. 492/1099) ................................................................... 108 2 - Sa’dülmülk Âbî (ö 500/1107) .............................................................. 111 3 – Zeynülmülk (ö. 506/1112) .................................................................. 112 4 - Şerefüddin Ebû Tâhir Sa’d b. Ali Müheyse Kummî (ö. 516/1112) ....... 113 5 – Tu ğrâî (ö. 514/1120) ........................................................................... 114 6 - Muînüddin Ebû Nasr Ahmed Kâ şânî (ö. 521/1127) ............................. 114 7 - Enû şirvan b. Halid (ö. 532/1138) ......................................................... 115 8 - Nakîbler .............................................................................................. 116 C – SELÇUKLULARA TÂB İ Şİ Î YÖNET İMLER İLE İLİŞ KİLER ....... 118 1-Irak’ta Şîî Emirler.................................................................................. 119 a-Besâsîrî Hadisesi - İbrahim Yinal İsyanı ve Fâtımîlerin Rolü ............. 122 (1) -Selçukluluların Ba ğdad’a Giri şi ve Fâtımîler ile İlgili Hedefleri . 123 (2) - Vâsıt’ta Fâtımîler Adına Hutbe .................................................. 126 (3) - Sincar Sava şı ............................................................................. 127 (4) - İbrahim Yinal İsyanı.................................................................. 133 (5) - Ba ğdad’da Fâtımîler Adına Hutbe ............................................. 135 (6) - Ba ğdad’da Abbâsî Hakimiyetinin Yeniden Sa ğlanması ............. 139 b - Besâsîrî Sonrası Irak’ta Yerel Şîî Yönetimler ................................... 143 (1) – Şîî Ukaylilerin Güçlenmesi ....................................................... 144 (2) – Ukaylilerin Zayıflaması ve Mezyedilerin Güçlenmesi ............... 153 (3) – Mezyedî Emiri Sadaka’nın İsyanı ve Öldürülmesi .................... 161 vi (4) – Mezyedî Emiri Dübeys’in Faaliyetleri ...................................... 165 2 – Şam Bölgesinde Şîî Emirler ................................................................ 187 a - Mirdasiler (1020-1080) .................................................................... 187 b - Ammâro ğulları (1070-1109) ............................................................ 190 3 – İran’da Şîî Bavendiler (665-1349) ......................................................