De bovenzijde van een Spiegeldikkopje (links) en de onderzijde van een Spiegeldik- kopje (rechts). The upperside of a Large chequered skip- per (left) and the underside of a Large che- quered skipper (right) (Foto F.A. Bink). in tegenstelling tot de rest van Neder- land, nog verschillende populaties aan- wezig. Twee populaties zijn nader beke- ken, die van het Weerterbos en die van de Groote Peel. Het Weerterbos Het Weerterbos ligt tegen de grens tus- sen Noord-Brabant en Limburg ter hoogte van Weert. Vroeger was dit moe- rassige, beekbegeleidende bosgebied vrijwel ontoegankelijk. Ontwatering in het begin van deze eeuw maakte enkele grotere ontginningen mogelijk. Voor de mijnbouw werd veel loofbos veranderd in dennenakkers (De Haan, 1972). Te- Het Spiegeldikkopje, genwoordig wordt het Weerterbos in een opgaand, meer natuurlijk bos omgezet. Verspreid in dit bosgebied vliegt het Spiegeldikkopje in vrij kleine aantal- habitat en beheer len van hooguit enkele tientallen exem- plaren op kapvlakten en op enkele zeer natte, ten gevolge van kap of dunning I.P. Raernakers & J.G. van der Made zonnige paden. De begroeiing van deze vliegplaatsen bestaat uit een bloem- en structuurrijke ruigte met soorten als Het Spiegeldikkopje (Heteropte- Het Spiegeldikkopje is een bewo- Hennegras, Kale jonker (Cirsium pa- m morphezls) is één van de wei- ner van uitgesproken natte gebieden, lustre), Moerasrolklaver (Lotus zlligino- nige Nederlandse dagvlinders waar zijn althans voor Noordwest- sus), Gewone wederik (Lysimachza vul- waarbij de afgelopen jaren geen Europa belangrijkste waardplanten Hen- gair) en Riet (Phragmites australis). De achteruitgang is geconstateerd negras (Calamagrostis canescens) en Pij- vliegplaatsen zijn door meer of minder (Tax, 1989). Toch is de soort zeld- pestrootje (Molinia caemlea) talrijk voor- brede stroken bos van elkaar gescheiden komen. De meeste vliegplaatsen bevin- en staan in het winterhalfjaar vaak ge- zaam en in zijn voorkomen tot den zich aan randen van hoogvenen, op deeltelijk onder water. In de zomer kan enkele natuurgebieden beperkt. de overgang van natte heide of vochtig het grondwaterpeil vrij diep wegzakken. Dit artikel beoogt de beperkte grasland naar broekbos of op open grazi- kennis van de ecologie van het ge plekken in het broekbos zelf (Ge- De Groote Peel Spiegeldikkopje te vergroten als raedts, 1986; Weidemann, 1988). In De Groote Peel is één van de restanten bijdrage aan het behoud van deze Nederland is het Spiegeldikkopje van van het eertijds 30.000 ha grote hoog- vlinder voor de Nederlandse oudsher zeldzaam. De soort wordt veengebied op de grens van Noord- fauna. slechts in drie gebieden aangetroffen: de Brabant en Limburg. Pas na 1850 ver- omgeving van Weert, de Empesche en dween hier met de introductie van de Tondensche Heide ten zuiden van Apel- boekweitbrandcultuur het laatste onaan- Het Spiegeldikkopje behoort tot de dag- doorn en langs de Overijsselse Vecht bij getaste hoogveen. Toen kwamen ook de vlinderfamilie van de Hesperiidae en Ommen (Tax, 1989). Door de geïsoleer- grootschalige verveningen en ontginnin- vliegt in één generatie van midden juni de ligging van deze populaties, zowel gen op gang en ontstond het beeld van tot begin augustus (fig. 1). De soort kent ten opzichte van elkaar als ten opzichte de Peel zoals we dat nu kennen: een ge- een enorm areaal dat reikt van Noord- van vliegplaatsen in de rest van Europa, bied van water, bunt en berken (Joosten Spanje en West-Frankrijk tot het zal na uitsterven geen spontane hervesti- & Bakker, 1987). Amoergebied en Korea. Binnen dit ge- ging plaats kunnen vinden. Het Spiegeldikkopje is in lage bied komt de vlinder echter slechts lo- dichtheden van minder dan 30 vlinders kaal voor. Het aantal vindplaatsen in Het onderzoeksgebied per ha in een groot deel van de Peel aan Europa neemt ten gevolge van ontwate- Het onderzoek vond plaats in de omge- te treffen. Van gescheiden vliegplaatsen ring, ontginning en intensivering van ving van Weert in de periode van juni is geen sprake. De vlinders vliegen zowel land- en bosbouw steeds verder af. tot december 1989. In deze streek zijn, op natte Pijpestrootje-vegetaties met JFMAMJJASOND duidelijk zoekgedrag zien. Ze vliegen op minder dan 0,5 m hoogte over de waard- vlinder - butterfly planten en landen daar af en toe ook op. ei - q Alleen als het blad nog jong en niet he- rups caterpillar overwintering hibernation lemaal volgroeid is, lopen de vlinders na - hun landing enkele centimeters achter- POP chrysalis - uit het blad omlaag, om dan binnen en- Fig. 1. De levenscyclus van het Spiegeldikkopje. kele seconden op de bovenzijde van het Life-cycle of Heteropterus morpheus. blad één (zelden twee of drie tegelijk) ei te leggen. Direct daarna vliegen de ken Patrouilleren vrouwtjes een flink eind weg om vervol- rlnken gens te gaan zonnen of voedsel te zoe- 10% ken. Wordt de afdaling door grassprie- ten verhinderd of is het blad niet ge- schikt dan wordt het zoeken voortgezet. Zonnen/rusten Langdurige droogte waarbij de grasbla- 14% 40% den in gaan krullen blijkt in dit verband Vrouwt ]es Mannetjes' voor problemen te zorgen. Wat het (18 exx. gedurende 840 mlnuten) maximum aantal eieren betreft, plaatst Fig. 2. Tijdsbesteding van het Spiegeldikkopje. Weidemann (1988) de soort in de klasse Behaviour Dattern of Heterooterus moroheus. van 60-130 eieren. * ~an~eziende mannetjes inhet veld moeilijk te volgen waren, zijn deze resultaten verkre- In totaal werden in het Weerter- gen uit extrapolatie van gedragswaarnemingen aan individuele vlinders in combinatie met observaties verkregen tijdens het lopen van verscheidene transecten. bos en de Groote Peel 41 ovipositieplaat- * Because of their behaviour males were difficult to pursue in their habitats. This figure sen gemerkt. In het Weerterbos werden is a result of both behavioural observations and data gathered by walking several routes oviposities alleen op Hennegras op de through the study areas. reeds beschreven natte vliegplaatsen waargenomen. De ovipositiewaarnemin- Veenpluis (Eriophorum angustifoolium), eerst actief en beginnen, eventueel na gen in de Groote Peel daarentegen ble- Eenarig wollegras (Erophorum vagina- een kort bloembezoek, meteen met pa- ven beperkt tot Pijpestrootje, zowel turn) en Sphagnum cuspidatum, als op trouilleren (fig. 2). Ze vliegen hierbij groeiend op plaatsen die 's zomers niet drogere meer heide-achtige vegetaties schijnbaar ongericht rond, zoekend in droog vallen, als op plaatsen waar het met Dopheide (Erica tetrdk)),Struikhei- de vegetatie en elke langsvliegende vlin- water zelfs in de winter niet tot aan het de (Cdluna vulgair) en een wisselend der en vaak ook andere insekten achter- maaiveld komt. Later bleken in dit ge- aandeel Pijpestrootje. De braamstruwe- na schietend. Het patrouilleren heeft als bied overigens toch rupsen op Henne- len aan de rand van de Peel blijken een doel een tot paren bereid vrouwtje te gras voor te komen. waar eldorado voor vlinders. Op één vinden. De hoogte van de eilegplaatsen struik bevinden zich soms tientallen De vrouwtjes brengen hun tijd varieert voor beide grassen van rond de spiegeldikkopjes. Zonder twijfel her- voornamelijk door met zonnen en voed- 30 cm tot meer dan 100 cm. Algemeen bergt de Groote Peel de grootste popula- selzoeken (fig. 2). Net als de mannetjes kan gezegd worden dat de eieren bij tie van deze soort in Nederland. zijn ze bij het uitzoeken van nectarplan- Hemegras in het topgedeelte van de ten weinig kieskeurig. Ze vliegen op plant gelegd worden en bij Pijpestrootje De vlinder Braam (Rubus fiilticows), Dopheide en omstreeks de halve hoogte van de plant. Om meer inzicht te krijgen in de voor- Kale jonker, maar ook op Bitterzoet (So- Dit verschil hangt samen met de bouw waarden waaraan de vliegplaatsen van lanum dulcamara) en in de Peel zelfs op van beide grassen. Het Spiegeldikkopje het Spiegeldikkopje moeten voldoen, is Viltige basterdwederik (Epilobium par- legt namelijk alleen eieren op jonge bla- het noodzakelijk bekend te zijn met het viforum) en Perzikkruid (Polygonum deren. Nu vormt Hennegras stengels gedrag en het terreingebruik van de vlin- persicaia). Dit laatste wordt waarschijn- waar de jongste bladen bovenaan te vin- ders. Hiervoor werden individuele vlin- lijk veroorzaakt door het geringe voed- den zijn, terwijl Pijpestrootje in pollen ders zo lang mogelijk bij hun bezighe- selaanbod in de Groote Peel. Veel vlin- groeit waarbij alle bladen min of meer den gevolgd. Daarnaast werd extra aan- ders pendelen tussen de braamstruwelen uit hetzelfde vlak ontspringen. dacht besteed aan het eileggedrag en de en de bloemloze Pijpestrootjevegetaties. De bladbreedte, van belang voor mobiliteit van het Spiegeldikkopje. Laat in de middag, voordat de door de rupsen te bouwen kokers, heeft Op onbewolkte, windstille dagen vlinders een plekje zoeken om te over- geen invloed op de keuze van de eileg- beginnen de Spiegeldikkopjes al om- nachten, worden weer relatief veel die- plaats. De gevonden waarden die de ovi- streeks 8 uur 's morgens met zonnen. ren zonnend waargenomen. positieplaatsen kenmerken (tabel 1) wij- Het zonnen is erg weersafhankelijk en ken niet af van de gemiddelde blad- duurt van een tiental minuten bij zon- Ovipositie breedte bij deze grassen. nig weer tot enkele uren bij bewolkt Op zonnige dagen vinden oviposities weer. In vergelijking met andere vlinders plaats tussen 10 uur en 18 uur met een Mobiliteit beginnen de vlinders pas laat op de dag piek direct na de middag. Voorafgaande Het Spiegeldikkopje geldt als een honk- met vliegen. De mannetjes worden het aan de ovipositie laten de vrouwtjes een vaste en weinig mobiele vlinder (Min. v. Landbouw, Natuurbeheer & Visserij, zelfs vaak een blad van een andere sten- 1989). Toch vliegt de soort in het Weer- gel. De sterfte in dit stadium is duidelijk terbos op plaatsen die slechts gedurende groter dan in het eistadium. Van nor- enkele jaren het geschikte biotoop bie- maal uitgekomen eieren zijn de rupsjes den. Een zekere mobiliteit is in zo'n ge- later vaak onvindbaar (tabel 1). val van levensbelang. De rups eet het blad boven het ko- Die mobiliteit is er.