GEOLOGIA SUDETICA VOL. XX, NR 2. 1985 PL ISSN 0072-I00X POZYCJA GEOLOGICZNA BLOKU SOWIOGÓRSKIEGO I JEGO WPŁYW NA PALEOGEOGRAFIĘ PALEOZOIKU SUDETÓW ŚRODKOWYCH* Geological position of the Sowie Góry block and its influence on the paleogeography of the Paleozoic of Central Sudetes Tadeusz GUNIA Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Cybulskiego 30, 50-205 Wrocław Wstęp 83 Niektóre dawniejsze i współczesne poglądy na pozycję geologiczną bloku sowiogórskiego i jego wpływ na paleogeografię paleozoiku Sudetów środkowych 84 Serie skalne bloku sowiogórskiego 86 Próba rekonstrukcji serii premetamorficznych 89 Problem wieku serii premetamorficznych 90 Problem ewolucji strukturalnej bloku sowiogórskiego 93 Wiek izotopowy gnejsów i migmatytów Gór Sowich na tle datowari wieku izotopowego prekambryjskich serii metamorficznych Europy środkowej 94 Wpływ bloku sowiogórskiego na paleogeogrąfię paleozoiku obszarów przyległych ... 99 Północno-zachodnie obrzeżenie — depresja Świebodzic . 99 Południowo-wschodnie obrzeżenie — Góry Bardzkie i metamorfik kłodzki .... 103 Zachodnie obrzeżenie — niecka śródsudecka 106 Wschodnie obrzeżenie — metamorfik kamieniecko-niemczański 110 Wyniki badań 112 Literatura 114 Summary 117 STRESZCZENIE. Praca jest syntezą najnowszych badań datowania wieku izotopowego gnejsów i migmatytów Gór wykonanych w obrębie gnejsowego bloku sowiogórskiego oraz Sowich na tle datowań wieku izotopowego prekambryjskich na obszarach przyległych. Przedstawiono w niej charaktery- serii metamorficznych Europy środkowej, oraz wpływ bloku stykę serii skalnych, próbę rekonstrukcji serii premetamorficz- sowiogórskiego na paleogeografię paleozoiku Sudetów Środ- nych Gór Sowich, paleontologiczne udokumentowanie ich kowych. wieku, problem ewolucji strukturalnej bloku sowiogórskiego. WSTĘP Pozycja geologiczna bloku sowiogórskiego ja- sowiogórskiego i na obszarach przyległych, które ko jednostki strukturalnej Sudetów Środkowych, stawiają w nowym świetle zarówno problem po- była problemem dyskutowanym przez dziesiątki zycji geologicznej bloku sowiogórskiego, jak i jego lat w literaturze. Rozpatrywano go w pracach do- znaczenia dla paleogeografii paleozoiku Sudetów tyczących regionalnej geologii Sudetów oraz w syn- Środkowych. Niniejsza praca jest próbą syntezy tetycznych opracowaniach odnoszących się do ca- nowszych badań wykonanych w tej części Sude- łego północnego obrzeżenia Masywu Czeskiego. tów. Przedstawiono w niej również niektóre daw- W minionym trzydziestoleciu przeprowadzono niejsze poglądy dla porównania z wynikami współ- wiele specjalistycznych badań na obszarze bloku czesnych badań. * Praca została wykonana w ramach planu Polskiej Akademii Nauk MR 1-16 oraz w Programie 22 IGCP (UNESCO). 84 TADEUSZ GUNIA NIEKTÓRE DAWNIEJSZE I WSPÓŁCZESNE POGLĄDY NA POZYCJĘ GEOLOGICZNĄ BLOKU SOWIOGÓRSKIEGO I JEGO WPŁYW NA PALEOGEOGRAFIĘ PALEOZOIKU SUDETÓW ŚRODKOWYCH Sowiogórski blok gnejsów jako jednostka geo- górskich w górnym dewonie depresji Świebodzic logiczna Sudetów od dawna budził zainteresowa- świadczy o tym, że gnejsy istniały już przed gór- nie geologów. W wielu szczegółowych, syntetycz- nym dewonem. Pogląd ten potwierdza później nych i porównawczych pracach przedstawiono róż- Pawlik (1939). Według Bederkego (1929) na połud- ne poglądy na to zagadnienie. W niniejszej pracy niowym obrzeżeniu bloku gnejsowego występują wybrano tylko niektóre, dotyczące problemu wie- dolnokarbońskie zlepieńce gnejsowe i wapień wę- ku bloku gnejsowego i jego wpływu na paleo- glowy piętra glyphiocerasowego, które zachowały geografię paleozoiku obszarów przyległych. się także na gnejsach w rowach tektonicznych, Cloos (1922) w swojej monografii sugeruje, że przy czym nie zostały one tu sfałdowane w od- blok gnejsowy Gór Sowich w stosunku do są- różnieniu od osadów dolnego karbonu obszarów siednich obszarów, na których odbywała się sedy- sąsiednich. Przynajmniej część bloku sowiogór- mentacja paleozoiku, był przypuszczalnie „masą skiego w górnym dewonie była erodowana, nato- oporową". Problem wieku gnejsów nie jest jego miast w starszej części dolnego karbonu obszar zdaniem wyjaśniony, być może gnejsy stanowią sowiogórski był obszarem wysokogórskim. Na wydźwignięty w stosunku do młodszej osłony frag- krawędzi południowej osadziły się niższe ogniwa ment prekambryjskiego Masywu Czeskiego lub — dolnego karbonu (piętro Pericyclus) natomiast na zgodnie z opinią Lepsiusa — byłby on młodszy samych gnejsach osadziły się tylko młodsze ogni- od starszego paleozoiku i przez to porównywalny wa (piętro Glyphioceras). Zachodnia granica tek- z osłoną Karkonoszy i saksońskich Gór Granuli- toniczna z niecką śródsudecką powstała w fazie towych. Cloos podkreśla ponadto, że w sylurze sudeckiej, natomiast w fazie kruszcogórskiej i astu- Gór Bardzkich oraz w zlepieńcach górnego de- ryjskiej była ona „powierzchnią ruchów". Blok wonu Dzikowca nie występują otoczaki gnejsów gnejsowy Gór Sowich wypiętrzony został w cza- sowiogórskich. Finckh (1923) przyjmował, że gnej- sie ruchów waryscyjskich. sy Gór Sowich są wysoko zmetamorfizowanymi Północną granicę bloku gnejsowego Gór So- skałami paleozoicznymi przypuszczalnie wieku wich według tego autora wyznacza również uskok, kambro-sylurskiego. który jest młodszy od struktur fałdowych depresji W kilka lat później Kossmat (1925) i Suess Świebodzic. Ku wschodowi uskok ten odgranicza (1926) przedstawili nowy pogląd, że blok sowio- gnejsy sowiogórskie od serpentynitów grupy gór- górski ma cechy „bloku płaszczowinowego" oder- skiej Ślęzy. Serpentynity zaś są płasko nasunięte wanego od Masywu Czeskiego w czasie ruchów na gnejsy. waryscyjskich. Kossmat (1925) stwierdził, że na Wschodnia granica z seriami łupków meta- południu z gnejsami sowiogórskimi graniczą „trans- morficznych (metamorfik kamieniecko-niemczań- gresywne" zlepieńce kulmowe z Productus gigan- ski) ma według Bederkego również charakter dyslo- tem, które lokalnie sięgają na obszar Gór Sowich, kacji, przy czym „seria fyllitowa" tej strefy byłaby gdzie leżą niezgodnie na gnejsach, dalej zaś ku nasunięta na gnejsy. Autor ten dyskutuje z po- południowi występuje sylur, natomiast na północy glądem Finckha, który przyjmował, że na granicy w depresji Świebodzic górny dewon. W takim z gnejsami występują zmetamorfizowane szarogła- otoczeniu zdaniem Kossmata pozycja bloku sowio- zy kulmu złożone z materiału gnejsowego, na górskiego jest obca, analogicznie jak obca jest po- które później zostały nasunięte sylurskie łupki zycja geologiczna masywów Frankenberg-Wilden- i kwarcyty. Te szarogłazy stanowiłyby według fels i Miinchberg w stosunku do ich geologicz- Finckha zaklinowane resztki dawnej pokrywy kul- nego otoczenia. mowej gnejsów sowiogórskich. Zdaniem Bederke- W roku 1929 Bederke przeprowadził meryto- go bardziej uzasadnione byłoby przyjęcie, że te ryczną dyskusję z poglądami Kossmata i Suessa szarogłazy mogłyby odpowiadać „podstawowym przedstawiając argumenty przeczące tej hipotezie. ogniwom" serii sylurskiej. Można przypuszczać, Według Bederkego granice bloku sowiogórskiego jak twierdzi Bederke, że zarówno występujące na z sąsiednimi jednostkami są tektoniczne i wyzna- północnym obrzeżeniu łupki sylurskie Wzgórz Jen- czone przez uskoki, a częściowo także przez na- kowskich, jak również fyllity i łupki szarogłazowe sunięcia. Występowanie otoczaków gnejsów sowio- Kłodzka (południowe obrzeżenie) zbudowane są POZYCJA GEOLOGICZNA BLOKU SOWIOGORSKIEGO 85 z detritusu gnejsów, chociaż w tym przypadku łańcuchów fałdowych. Brzegi „trójkąta" bloku so- jego pochodzenie z bloku gnejsowego Gór Sowich wiogórskiego wyznaczają strefy dyslokacyjne to- nie zostało bezpośrednio udowodnione. warzyszące rozłamom sięgającym głęboko w sko- W późniejszej pracy Bederke (1934) ponownie rupę ziemską. Intruzje magmowe oraz silny wulka- zajmuje się problemem pozycji geologicznej bloku nizm występujące na obwodzie trójkąta sowiogór- sowiogórskiego. Powtórzone tu zostały poglądy skiego w okresach wzmożonych ruchów tekto- z poprzedniej pracy. Nowy jest pogląd odnośnie nicznych wskazują na istnienie takich rozłamów. do granicy bloku sowiogórskiego z niecką śród- Problem pozycji geologicznej bloku sowiogór- sudecką. Według tego autora gnejsy sowiogórskie skiego dyskutowany był również w pracach Ober- występują w podłożu niecki śródsudeckiej, przy ca. W jednej z pierwszych prac (Oberc 1957) czym jednostka fleksuralna gnejsów oddziela nieckę autor ten przyjmuje, że sam blok sfałdowany zo- wałbrzyską od pozostałych części tego obszaru. stał w starszych ruchach przedtakońskich, nato- Poglądy Bederkego o wpływie gnejsów sowiogór- miast w młodszych ruchach przedtakońskich sta- skich na paleogeografię górnego dewonu depresji nowił już masę śródgórską mającą wpływ na kie- Świebodzic, a przede wszystkim na transport oto- runki struktur związanych z tymi ruchami. Po- czaków gnejsowych potwierdza później swoimi ba- nadto sugeruje, że gnejsy były prawdopodobnie daniami Pawlik (1939). przykryte seriami metamorficznymi analogicznymi Nowsze poglądy odnośnie do pozycji geolo- do tych, jakie występują w ich obrzeżeniu i stąd gicznej gnejsowego bloku sowiogórskiego przed- też można przyjąć, że masa śródgórską gnejsów stawione zostały w kilku pracach. Do najwcześniej- Gór Sowich wyciśnięta jest z „młodszego przed- szych należy zaliczyć pracę H. Teisseyre'a (Teis- takońskiego" górotworu i ukazuje się w jądrze seyre, Smulikowski, Oberc 1957). Według tego elementu mającego charakter potężnej antykliny. autora „kra sowiogórska" w okresie orogenezy W późniejszej pracy Oberc (1966) podtrzymuje waryscyjskiej stanowiła już element zesztywniały,