Wywiad i kontrwywiad a bezpieczeństwo Polski odrodzonej po 1918 roku Redakcja naukowa Henryk Ćwięk i Malwina Siewier Warszawa 2019 Zespół redakcyjny Anna Przyborowska (redaktor naczelna) Elżbieta Dąbrowska (sekretarz Redakcji) Aneta Olkowska (redakcja językowa i korekta) Izabela Paczesna (korekta) Agnieszka Dębska (skład i łamanie) Redakcja naukowa prof. dr hab. Henryk Ćwięk dr Malwina Siewier Recenzenci prof. dr hab. Wojciech Skóra dr Rafał Leśkiewicz Zdjęcie na okładce pochodzi ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego Copyright © by Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centralny Ośrodek Szkolenia i Edukacji im. gen. dyw. Stefana Roweckiego „Grota”, Emów 2019 Copyright © by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2019 ISBN 978-83-8098-803-3 Wszystkie artykuły zamieszczone w publikacji wyrażają poglądy autorów Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centralny Ośrodek Szkolenia i Edukacji im. gen. dyw. Stefana Roweckiego „Grota” w Emowie ul. Nadwiślańczyków 2, 05-462 Wiązowna tel. (+48) 22 58 58 613; fax. (+48) 22 58 58 693 e-mail: [email protected] www.abw.gov.pl Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ul. Wołoska 7, 02-675 Warszawa tel. (+48) 22 581 86 85 www.ipn.gov.pl www.ipn.poczytaj.pl Zamknięto i oddano do druku w grudniu 2019 r. Druk i oprawa Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca S.A. ul. Nad Drwiną 10, 30-741 Kraków Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości oraz odbudowy polskiej państwowości Spis treści MAREK JAbłonowski O kształt odrodzonej Rzeczpospolitej. Wprowadzenie 5 KAZIMIERZ Miroszewski Drogi do niepodległości Polski 28 Andrzej MisiUK Społeczno-polityczne uwarunkowania tworzenia systemu bezpieczeństwa wewnętrznego II RP w latach 1918–1922 38 TadeUSZ DUBicki Początki działalności polskich służb wywiadowczych (rozpoznanie głównych zagrożeń w latach 1919–1920). Zarys zagadnienia 56 BogUSław Polak, Michał Polak Organizacja i działalność wywiadu i kontrwywiadu Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych byłego zaboru pruskiego w 1919 roku 67 Bolesław Sprengel Zapobieganie szpiegostwu i sabotażowi oraz ich zwalczanie w Polsce po I wojnie światowej. Wybrane problemy 77 MAREK Grajek Skautowe korzenie wywiadu powstania wielkopolskiego 89 ROBert Majzner Trudne początki – czyli jak organizowano służbę wojskowo-dyplomatyczną odrodzonej Rzeczpospolitej 100 JERZY Majka, Grzegorz Ostasz Wokół formowania Wojska Polskiego na przykładzie Rzeszowa (1918–1919) 112 Antoni KRZYsztoF SOBczak 9 Pułk Strzelców Granicznych i jego ciechanowski epizod (od 28 października do 1 grudnia 1920 r.) – przyczynek do historii polskich formacji granicznych 127 MAREK Świerczek Zdrada POW z 1920 roku. Próba dekonstrukcji mitu politycznego 140 4 SPIS treści Wojciech Włodarkiewicz Zagrożenie bezpieczeństwa Rzeczpospolitej Polskiej ze strony Rosji Radzieckiej (ZSRR) w ocenach polskiego wywiadu wojskowego w latach 1920–1924 155 Aleksander WOźNY Sprawozdanie ppłk. Sztabu Generalnego Tadeusza Parafińskiego z pracy ewidencyjnej Referatu „Zachód” Oddziału II SG z 1924 roku 173 Andrzej Kozera, Andrzej ŻEBrowski Agentura wywiadu i kontrwywiadu II Rzeczpospolitej Polskiej uczestnikiem walki informacyjnej. Wybrane aspekty 192 Adam Nogaj Geneza sojuszu, który wstrząsnął światem. Tajne niemiecko-sowieckie relacje wojskowe po zakończeniu I wojny światowej 231 O AUtorach 279 Indeks 282 MAREK JABłonowski O kształt odrodzonej Rzeczpospolitej. Wprowadzenie P roces powrotu Polski na mapę Europy toczył się przy pełnej akceptacji i dużym zaangażowaniu społeczeństwa. Po zakończeniu I wojny światowej niezbędne stało się wytyczenie granic państwa. Ich formowanie, znacznie rozciągnięte w czasie i prak- tycznie obejmujące lata 1918–1923, łączyło się z walką polityczną, dyplomatyczną, zbrojną z większością przyszłych sąsiadów II RP. O kształcie terytorialnym odradzają- cej się Polski po stronie zachodniej zdecydowały mocarstwa obradujące na konferen- cji pokojowej w Paryżu, a na wschodzie – czyn zbrojny. Niejako równolegle kolejne rządy musiały zmierzyć się z istotnymi problemami społecznymi i gospodarczymi. Zamiarem wydawcy niniejszej monografii jest zaprezentowanie artykułów poświę- conych przede wszystkim trudnemu okresowi działalności polskiego wywiadu i kon- trwywiadu po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Odegrały one bardzo ważną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa państwa. Tworzenie służb i ich struktur, pierwsze sukcesy i porażki wiązały się z żywotnymi wyzwaniami politycznymi i społecz- no-gospodarczymi czasu wojny oraz pierwszych lat niepodległości. Można je pogrupo- wać w kilka zagadnień: zmagania o Niepodległą i jej granice; terytorium; społeczeństwo; gospodarka i polityka gospodarcza. Te kwestie były omawiane w literaturze przedmiotu od lat, podejmowali je na przykład: Eugenia Brzosko1, Jan Ciałowicz2, Jerzy Gołębiow- ski3, Marek Jabłonowski4, Tadeusz Kmiecik5, Zbigniew Landau i Jerzy Tomaszewski6, 1 E. Brzosko, Rozwój transportu w Polsce w latach 1918–1939, Szczecin 1982. 2 J. Ciałowicz, Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921–1939, Warszawa 1971. 3 J. Gołębiowski, Sektor państwowy w gospodarce Polski międzywojennej, Warszawa 1985; tenże, Przemysł wojenny w Polsce 1918–1939, Kraków 1990. 4 M. Jabłonowski, Z dziejów gospodarczych Polski lat 1918–1939, Warszawa 1992; tenże, Wobec zagro- żenia wojną. Wojsko a gospodarka Drugiej Rzeczpospolitej w latach 1935–1939, Warszawa 2001. 5 T. Kmiecik, Sztab Generalny Wojska Polskiego 1918–1939: udział w wojnach o granice i funkcjono- wanie w warunkach zagrożenia państwa, Warszawa 2012. 6 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski międzywojennej 1918–1939, t. 1: W dobie inflacji 1918–1923, Warszawa 1967; tenże, Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa 1971. 6 MAREK JabłONowSKI O kształt odrodzonej Rzeczpospolitej. Wprowadzenie Marian Leczyk7, Mieczysław Mieszczankowski8, Janusz Odziemkowski9, Piotr Stawec- ki10, Jerzy Tomaszewski11, Roman Wapiński12, Mieczysław Wrzosek13 czy Janusz Żar- nowski14. Niniejsze wprowadzenie ma dwa cele. Pierwszym jest przedstawienie dzia- łalności służb w szerszym kontekście, co stanowi swoisty historyczny „filtr”, o którym należy pamiętać podczas śledzenia wydarzeń na tajnych frontach tamtych lat. Drugim celem jest zasygnalizowanie stanu badań dotyczących tej tematyki. Zmagania o Niepodległą i jej granice Już u progu Wielkiej Wojny zaborcy wysyłali sygnały, że zależy im na pozyskaniu pol- skiego rekruta. Temu celowi służył m.in. wydany w listopadzie 1916 r. manifest dwóch cesarzy – Wilhelma II i Franciszka Józefa I, w którym zapowiedziano utworzenie Kró- lestwa Polskiego z ziem odebranych Rosji. Wbrew intencjom nie przyczynił się on jed- nak do stworzenia potężnej armii złożonej z Polaków pod niemiecką komendą, spowo- dował natomiast umiędzynarodowienie sprawy polskiej. Dalszych posunięć dokonano w kolejnych miesiącach. We wrześniu 1917 r. generał-gubernatorowie Austro-Węgier i Niemiec ogłosili patenty swych cesarzy o ustanowieniu władzy państwowej w Króle- stwie Polskim, a w październiku przeprowadzono intronizację i zaprzysiężono Radę Regencyjną. Kolejnym krokiem było podjęcie starań o powołanie rządu, na którego czele stanął w grudniu Jan Kucharzewski. Władcy Niemiec i Austro-Węgier uruchomili licytację polityczną, której efektem były wydarzenia z 11 listopada 1918 r. Po drugiej stronie wojennej kurtyny ważny głos w kwestii polskiej nadszedł zza Oceanu Atlantyckiego. W styczniu 1917 r. prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson zapowiedział odbudowę zjednoczonej, niezależnej i autonomicz- nej Polski. Ważnym wydarzeniem była także rewolucja rosyjska. W marcu 1917 r. Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich uznała prawo Polaków do niepodległości. Wkrótce z podobnym oświadczeniem wystąpił Rząd Tymczasowy Rosji, co oznaczało, że także ona potwierdza prawo Polski do własnego państwa. W styczniu 1918 r. Rada Regencyjna wydała dekret o organizacji władz naczel- nych w Królestwie, na mocy którego powołano do życia pierwsze ministerstwa. Rząd, który nie miał wpływu na politykę zagraniczną i wojskową, wypracował zasady we- wnętrznego funkcjonowania, formy wyrażania wspólnego stanowiska, powołał zespoły opiniodawczo-doradcze. Przygotowano wiele dokumentów, co miało duże znaczenie 7 M. Leczyk, Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921–1939, Białystok 1997. 8 M. Mieszczankowski, Rolnictwo II Rzeczpospolitej, Warszawa 1983. 9 J. Odziemkowski, Armia i społeczeństwo II Rzeczpospolitej, Warszawa 1996. 10 P. Stawecki, Polityka wojskowa Polski 1921–1926, Warszawa 1981. 11 J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa 1985. 12 R. Wapiński, Świadomość polityczna w Drugiej Rzeczpospolitej, łódź 1989. 13 M. Wrzosek, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918–1921, Warszawa 1992. 14 J. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczpospolitej 1918–1939, Warszawa 1973; tenże, Polska 1918–1939. Praca–technika–społeczeństwo, Warszawa 1992. MAREK JabłONowSKI O kształt odrodzonej Rzeczpospolitej. Wprowadzenie 7 w kolejnych miesiącach po listopadzie 1918 r. Po utworzeniu gabinetu wydano dekret o powołaniu Rady Stanu, która miała pełnić rolę surogatu parlamentu polskiego. Nowa sytuacja polityczna wokół sprawy polskiej od pierwszych tygodni była komplikowana przez konferencję pokojową w Brześciu. Na apel bolszewików o roko- wania pokojowe odpowiedziały jedynie rządy mocarstw centralnych. Polacy nie otrzy- mali na nią zaproszenia. Do Brześcia przybyła natomiast delegacja Centralnej Rady Ukraińskiej i na początku lutego 1918 r. podpisano z nią układy, na podstawie