Rządy szlacheckie Wprowadzenie Przeczytaj Schemat interaktywny Sprawdź się Dla nauczyciela Bibliografia: Konopczyński Władysław, Chronologia sejmów polskich 1493–1793, Kraków 1948. Bardach Juliusz, Początki sejmu, [w:] Historia sejmu polskiego, Od schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, t. 1, red. J. Michalski, Warszawa 1984. Bardach Juliusz, Fragment statutów nieszawskich (1454), [w:] Historia sejmu polskiego, Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, t. 1, red. J. Michalski, Warszawa 1984. Rządy szlacheckie Polski sejm za panowania Zygmunta III Wazy. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Rozpoczynały się obrady sejmu. Król zasiadał na tronie w pełnym majestacie. Znajdujące się po jego lewej i prawej stronie ławy zajmowali wyżsi dostojnicy świeccy i duchowni, za nimi zaś - liczne grono szlachty. Dwa były kamienie milowe kształtowania się rządów szlacheckich w Polsce. Jeden to przywileje cerekwicko‐nieszawskie, drugi to konstytucja nihil novi. Pierwszy nazywany jest wielką kartą wolności szlachty i stał się podstawą wzrostu znaczenia sejmików ziemskich. Drugi ustanawiał, że nic nowego nie może być uchwalone bez zgody sejmu. Rozpoczynała się w Polsce epoka rządów szlacheckich i ograniczenia władzy królewskiej. Złożyło się na to wiele różnych przyczyn, a sam proces zaczął się już wiele dziesiątków lat wcześniej. Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. Twoje cele Wyjaśnisz, czym różnił się sejm z XV–XVI w. od dzisiejszego polskiego sejmu. Przytoczysz kilka zasad sejmowania w dawnej Rzeczypospolitej. Ocenisz pozycję króla w ówczesnym systemie władzy. Przeczytaj Sejm walny Sejm walny, inaczej zwany zjazdem generalnym, to zgromadzenie reprezentacji szlachty i możnowładztwa z różnych dzielnic. Wywodził się on z dawnych wieców międzydzielnicowych organizowanych w czasach rozbicia dzielnicowego. Początkowo po zjednoczeniu kraju odbywały się one sporadycznie, częściej za Ludwika Węgierskiego i w okresie bezkrólewia po jego śmierci, a w czasach jagiellońskich weszły już na stałe do praktyki życia publicznego. Sejm szybko stał się forum załatwiania najważniejszych spraw polityki państwowej, choć początkowo ani jego kompetencje, ani skład nie były jasno ustalone. W obradach uczestniczyli członkowie dawnej rady królewskiej, tworzący teraz senat, przedstawiciele szlachty z poszczególnych ziem, delegacje różnych instytucji kościelnych i – przynajmniej do początku XVI w. – mieszczaństwa. Po raz pierwszy sejm zebrał się w takim składzie w 1468 r. (sejm zwołany przez Kazimierza Jagiellończyka w Piotrkowie), a od sejmu zwołanego przez Jana Olbrachta w 1493 r. można już mówić o wykształceniu się zasady reprezentacji i trzech stanów sejmujących: szlachty, panów rady i króla. Proces formowania się polskiego sejmu zakończyło uchwalenie konstytucji nihil novi. Stała się ona też punktem wyjścia do rozwoju dwuizbowego już sejmu, który w następnych dekadach stał się centralnym organem ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej. Sejm za panowania Zygmunta II Augusta, grafika z dzieła Jana Herburta Statuta y Przywileie Koronne z 1570 roku. Wskaż na rycinie króla, senatorów i posłów. Określ, co się zmieniło w sposobie obradowania sejmu w porównaniu z ryciną zamieszczoną w Statutach Łaskiego z końca XV w. (widoczna jako następna). Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Na początku nie było jasno określonego składu liczebnego sejmu. Widać jednak, że pierwotnie dominowali w nim senatorowie. Dlaczego tak przedstawiał się skład sejmu? Z czego to wynikało? Jak procenty przekładały się na liczbę posłów i senatorów? Wykres na podstawie: Juliusz Bardach, Początki sejmu, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 51. Zasadniczo posłowie obradowali wspólnie z senatorami. Panowie rady siedzieli, zaś reszta stała za ich plecami. Sprawiało to wrażenie, jakby tak naprawdę dyskutowali i podejmowali decyzję panowie, natomiast szlachta wyrażała tylko swą aprobatę. Jedynie na niektórych sejmach obradowano osobno, odrębność obrad stała się regułą dopiero w wieku następnym. Przy podejmowaniu decyzji starano się w polskim sejmie osiągnąć jednomyślność, ale nie traktowano tego jako absolutnej konieczności. Czas trwania sejmu mieścił się pomiędzy dziesięcioma dniami a jednym miesiącem. Obrady zwoływano doraźnie, w zależności od potrzeby, często jednak odbywały się co roku. Najczęstszym miejscem obrad był Piotrków (później Trybunalski) ze względu na centralne położenie. Każda uchwała podjęta przez sejm nazywana była konstytucją. Już w tym wczesnym okresie nie wszystkie sejmy kończyły się podjęciem uchwały, co związane było z faktem, że nie wszyscy posłowie zgadzali się na proponowane ustawy, zwłaszcza te dotyczące spraw fiskalnych (np. na sejmie w 1458 r. przez posłów małopolskich została odrzucona ustawa poborowa). Do sejmów walnych zaliczamy też: sejm elekcyjny, na którym dokonywano wyboru władcy, i sejm obozowy, na którym szlachta starała się wymusić na królu podjęcie lub cofnięcie jakiejś decyzji. Brać sejmująca XIV–XV w. to okres wzrostu aktywności szlachty i coraz większej jej emancypacji. Przywileje polityczne, gwarantujące nietykalność osobistą i majątkową oraz realny wpływ na władzę za pośrednictwem sejmików, a także przywileje ekonomiczne powodowały stopniowe umacnianie pozycji szlachty w ustroju politycznym państwa polskiego. Ukoronowaniem tego procesu było uczestnictwo w obradach sejmu. Na początku – u schyłku wieku XV i na początku XVI – nie było jeszcze ukształtowanej izby poselskiej. Tak samo pierwotnie w obradach sejmu miał prawo uczestniczyć każdy szlachcic. Poza pewnymi wyjątkami ogół szlachty nie brał jednak udziału w obradach, był tylko informowany o podjętych decyzjach. Zasada reprezentacji przyjęła się dopiero na sejmie w 1493 r. Po kilku przedstawicieli (liczba ta nie była stała) wybierano w różnych ziemiach na tzw. sejmikach ziemskich i ci później wyruszali do Piotrkowa, Radomia lub w inne miejsce, w zależności od tego, gdzie w danej chwili odbywał się sejm. Reprezentowali oni interesy szlachty danej ziemi i po powrocie z sejmu na specjalnych zgromadzeniach byli rozliczani z tego, w jaki sposób wywiązali się ze swojego obowiązku. Posłowie wybierani na sejm byli zaopatrywani w tzw. instrukcje poselskie. Były to dyrektywy formułowane przez wyborców i dotyczące zagadnień, które miały być poruszane na sejmie. Sejmiki odgrywały ważną rolę w strukturach szlacheckiego samorządu. Poza wyborem reprezentantów na sejm walny zajmowały się one całokształtem spraw związanych z życiem wspólnoty lokalnej, nie wyłączając kwestii politycznych. Prócz sejmików, na których wybierano posłów (sejmiki przedsejmowe) i składano relacje z obrad sejmowych (sejmiki relacyjne) istniały także sejmiki elekcyjne, na których dokonywano wyboru sędziego i urzędników ziemskich (podsędka, pisarza, podkomorzego) oraz gospodarcze, zajmujące się bieżącymi sprawami ekonomicznymi i fiskalnymi. Okres bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego to czasy kształtowania się sejmików. W drugiej połowie XV w. sejmiki uzyskały prawo do współuczestniczenia w podejmowaniu decyzji ustawodawczych w państwie i decydowania o zwoływaniu pospolitego ruszenia. Juliusz Bardach “ Fragment statutów nieszawskich (1454) Aby Rzeczpospolita na przyszłość była zdrowiej rządzona, pragniemy i niniejszym ustanawiamy, że żadne nowe instytucje nie będą stanowione na radach prywatnych, ani też wyprawa żadna bez ogólnego zgromadzenia szlachty nie będzie mogła się odbyć; na przyszłość zobowiązujemy się też, że wszystkie sprawy nowo stanowione uprzednio przez sejmiki ziemskie będą omawiane i uchwalane. Źródło: Juliusz Bardach, Fragment statutów nieszawskich (1454), [w:] Historia sejmu polskiego, Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, t. 1, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 32. Polecenie 1 Na podstawie tekstu określ, jakie kompetencje miały sejmiki ziemskie. Z czasem, celem ustalenia wspólnych decyzji, szlachta zaczęła się też zbierać na na szczeblu prowincjonalnym (w Nowym Mieście Korczynie i w Kole). Oba typy zjazdów – prowincjonalne i ziemskie – stanowiły ważne ogniwa w procesie przygotowania sejmów walnych (chociażby przez wybór posłów) i wdrażania uchwalanych na nim decyzji. Panowie rady Początkowo większe znaczenie w procesie podejmowania decyzji miała rada królewska. Od czasów Kazimierza Wielkiego pełniła ona funkcję organu doradczego i stała się elementem życia politycznego. W zwyczaju było, by król zasięgał opinii jej członków i kierował się w podejmowaniu decyzji jej zdaniem. Kazimierz Wielki z radą królewską. Określ, jakie grupy społeczne wchodziły w skład rady królewskiej w czasach Kazimierza Wielkiego. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Zwyczajowo w skład rady wchodzili najwyżsi dygnitarze dworscy (kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, marszałek koronny i nadworny), wojewodowie, kasztelanowie oraz najwyżsi dostojnicy Kościoła katolickiego (arcybiskupi i biskupi) – w sumie ok. 80 osób. Zasiadali oni zgodnie z określoną ściśle hierarchią stanowisk senatorskich - miejsce najważniejsze wśród senatorów świeckich zajmował kasztelan krakowski, zaś wśród senatorów duchownych prymas. Przez długi czas – co najmniej do połowy XV w. – o składzie rady decydowała wola monarchy. Dopiero później przyjęło się, że do udziału w jej obradach uprawnia urząd, a nie zaproszenie panującego. Senatorowie zaś nie pochodzili z wyborów, jak posłowie, lecz z nominacji. Rada królewska od początku była główną podporą tronu przeciwko coraz bardziej wpływowej szlachcie. W końcu przekształciła się ona w izbę wyższą polskiego sejmu, zwaną na wzór