320 Koncepcja i redakcja merytoryczna Original concept and outline of the volume Genowefa Zań-Ograbek 2014 Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa / Krzysztofory. Scientifc Bulletin of the Historical Museum of the City of Kraków Kolegium Wydawnicze Muzeum Historycznego Miasta Krakowa / Editorial Board of the Historical Museum of the City of Kraków: Michał Niezabitowski (przewodniczący / President), Marcin Baran, Anna Biedrzycka, Elżbieta Firlet, Ewa Gaczoł, dr Grażyna Lichończak-Nurek, Wacław Passowicz, Jacek Salwiński, Joanna Strzyżewska, Maria Zientara Recenzenci / Reviewers: MHK: Monika Bednarek, Eugeniusz Duda, Elżbieta Firlet, Ewa Gaczoł, Andrzej Malik, Małgorzata Niechaj, Michał Niezabitowski, Janusz Tadeusz Nowak, dr Grażyna Lichończak-Nurek, Wacław Passowicz, Aleksandra Radwan, Jacek Salwiński, Joanna Strzyżewska, Maria Zientara oraz / and prof. dr hab. Zdzisław Noga (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie), Małgorzata Międzobrodzka (Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka), Małgorzata Oleszkiewicz (Muzeum Etnografczne w Krakowie) Redaktor / Editor: Anna Biedrzycka Współpraca redakcyjna / Co-editor: Agata Dróżdż Projekt grafczny / Graphic Design: Monika Wojtaszek-Dziadusz Tłumaczenie streszczeń na język angielski / Translation summaries into English: Maria M. Piechaczek-Borkowska Ilustracje / Illustrations: Archiwum Kościoła Mariackiego w Krakowie, Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK), Biblioteka Naukowa PAN i PAU w Krakowie (BN PAN i PAU), Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie (KM PSP), Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków (MWKZ), Muzeum Historyczne Miasta Krakowa (MHK), Wikimedia Commons (zgodnie z regulaminem korzystania ze zbiorów), Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartografcznej w Krakowie, Wydawnictwo Żyznowski w Wieliczce; archiwa Marka Ćwikły, Marii Czernoch, Andrzeja Gaczoła, Dominika Lulewicza, Tovy Aran oraz / and: Jakub Chojnacki, Maciej Czapkiewicz, Sławomir Dryja, Marcin Gulis, Piotr Guzik, Hadrian Jakóbczak, Małgorzata Multarzyńska-Janikowska, Andrzej Janikowski, Paweł Kajfasz, Tomasz Kalarus, Józef Korzeniowski, Rafał Korzeniowski, Zbigniew Kos, Paweł Kubisztal, Magdalena Kwiecińska, Elżbieta Lang, Dominik Lulewicz, Danuta Mazur, Janusz Tadeusz Nowak, Irena Palca, Wacław Pyzik, Krzysztof Słowikowski, Paweł Terczyński, Emil Zaitz, Grażyna Zaitz, Michał Zaitz Skład, przygotowanie do druku / Typesetting: Firma Poligrafczno-Komputerowa Polycomp Jacek Łucki ISSN 0137-3129 © Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków, 2014 Wydawca / Publisher: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa Rynek Główny 35 31-011 Kraków www.mhk.pl Centrum Obsługi Zwiedzających MHK / Visitor Centre MHK Rynek Główny 1 31-011 Kraków tel. / phone 0048 12 426 50 60 [email protected] Nakład: 500 egz. / An edition of 500 copies Druk / Print: Drukarnia Leyko sp. z o.o. Maria Zientara Sztuka artystek polskich w latach 1939–2010 Część 1. Artystki w latach II wojny światowej Wybuch wojny przerwał ożywione życie artystyczne raz pierwszy w historii Polski miały możliwość uzyskania 363 w naszym kraju. Polska sztuka dwudziestolecia między- we własnym kraju równego z mężczyznami wykształcenia wojennego stanowiła zjawisko bogate i zróżnicowane pod i wiedzy z zakresu wszystkich dziedzin nauki i sztuki. Na- względem formalnym i ideowym. Coraz bardziej widocz- stępstwem tego zjawiska na polu sztuki było pojawienie się ne miejsce zaczęła zajmować w niej sztuka kobiet. Zjawi- licznej grupy profesjonalnych artystek, bardzo dobrze przy- sko profesjonalnej sztuki kobiet, tworzonej przez artystki gotowanych warsztatowo do pracy plastycznej. W chwili z akademickim wykształceniem, pojawiło się na szerszą wybuchu wojny czynnych było około 900 malarek, rzeź- skalę w drugiej połowie lat dwudziestych, kiedy na rynek biarek i grafczek. Ich twórczość była równie zróżnicowana artystyczny weszło pierwsze pokolenie absolwentek kra- formalnie, jak sztuka mężczyzn. Wraz ze zmianami, które jowych uczelni plastycznych. Zjawisko to było pochodną następowały w kolejnych miesiącach i latach okupacji nie- zmian, jakie zaszły w kondycji społecznej kobiet po odzy- mieckiej, zmianom ulegała kondycja sztuki polskiej i poło- skaniu przez Polskę niepodległości. Na mocy konstytucji żenie polskich artystek i artystów. z 17 marca 1921 roku Polki uzyskały równouprawnienie 1 września 1939 roku wojska Wehrmachtu wtargnęły i pełnię praw obywatelskich1. Zasady równych praw kobiet na terytorium naszego kraju. Agresja nastąpiła bez wypo- i mężczyzn nie kwestionowano przez cały okres Drugiej wiedzenia wojny, z naruszeniem podpisanego 26 stycznia Rzeczypospolitej. Choć konstytucja marcowa nie dopusz- 1934 roku przez Rzeczpospolitą Polską i Trzecią Rzeszę czała żadnych ograniczeń z powodu płci, to fakt formalnego paktu o nieagresji, zachowującego moc wiążącą do 1944 równouprawnienia kobiet nierzadko rozmijał się z prakty- roku. W 17 dni po ataku niemieckim granicę Rzeczypospo- ką. Działo się tak dlatego, że szczegółowe przepisy prawa litej na wschodzie przekroczyła bez wypowiedzenia wojny cywilnego, oparte na pięciu kodeksach państw zaborczych Armia Czerwona, łamiąc podpisany 25 lipca 1932 roku obowiązujących przed 1918 rokiem, miały niejednokrotnie 10-letni układ o nieagresji. Przystąpienie Sowietów do woj- jawnie dyskryminacyjny charakter wobec kobiet. Zanim ny przesądziło o klęsce Polski. Kraj bronił się jeszcze przez usunięto je z praktyki społecznej, minęło sporo czasu. Jak trzy tygodnie. Wojna obronna zakończyła się 5 paździer- wiadomo, proces tworzenia przepisów wykonawczych trwał nika 1939 roku kapitulacją gen. Franciszka Kleeberga po aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku. Poza tym pięciodniowej bitwie pod Kockiem. zmiana mentalności i obyczajowości nie nadążała za pra- Rzeczywistym powodem ataku Niemiec i Związku So- wem, powstrzymując proces wdrażania nowych przepisów. cjalistycznych Republik Sowieckich na Polskę było dążenie Niemniej w myśl ustawy zasadniczej kobiety zyskały do zmiany układu sił w Europie, ustanowionego na mocy bezprecedensową samodzielność. Nie były już zobowiązane traktatu wersalskiego, a przede wszystkim wzmocnienie prawem do posłuszeństwa mężowi czy innemu męskiemu pozycji politycznej i terytorialnej obu państw. Nastąpił po- opiekunowi. Nie potrzebowały formalnej zgody mężczyzny dział terytorium państwa polskiego między Trzecią Rzeszę na podjęcie studiów czy pracy zawodowej. Mogły rozporzą- i Związek Sowiecki. Sfera wpływów sowieckich objęła Li- dzać własnym majątkiem i dochodami uzyskanymi z pracy twę, Łotwę, Estonię, wschodnią część Polski od rzek Na- zawodowej. Ich pieniądze nie podlegały rozporządzeniom rew, Wisła i San oraz Besarabię. W sferze wpływów Trzeciej męskich opiekunów. Nie potrzebowały też męskich pełno- Rzeszy znalazły się ziemie na zachód od linii wspomnianych mocników w sądzie i przy prowadzeniu interesów. Same odpowiadały za swoje decyzje i czyny. Zyskały podmioto- wość prawną, wyszły z obszaru, który przez wieki dzieliły 1 Konstytucja marcowa w art. 96 stwierdzała, że wszyscy obywatele z niepełnoletnimi i chorymi umysłowo. Szczególnie istot- są równi wobec prawa. Sąd Najwyższy, w orzeczeniu z 16 lutego ne dla kobiet zmiany nastąpiły w obszarze kształcenia. Zy- 1924 r. wyjaśnił, że art. 96 konstytucji uchylił przepisy prawne ogra- skały dostęp do nauki w szkołach różnych stopni włącznie niczające prawa publiczne kobiet. Zbiór orzeczeń Sądu Najwyższego. z wyższymi uczelniami, w tym również artystycznymi. Po Orzeczenia Izby Pierwszej (Cywilnej). Warszawa 1925, poz. 17. rzek. Sytuacja ta, z niewielkimi korektami granicznymi, nych. Potem wyprowadzano kobiety na ulicę i wystawiano trwała do chwili napadu Niemiec na Związek Sowiecki na widok publiczny. Osoby opierające się lub te, przy któ- 22 czerwca 1941 roku. W rezultacie Niemcy powiększyły rych znaleziono wartościowe przedmioty, zabijano5. swoje terytorium o około 190 tysięcy km kw. Na jego części Opisane incydenty wobec ludności polskiej i żydow- utworzone zostało Generalne Gubernatorstwo, resztę wcie- skiej były zapowiedzią wprowadzanej przez Niemców z że- lono do Rzeszy. Sowieci zyskali ponad 200 tysięcy km kw. lazną konsekwencją praktyki społecznej wobec obywateli obszaru, który na mocy uchwały Rady Najwyższej ZSRS Polski. Jej podstawy oparte były na doktrynie nazistów włączyli do sowieckiej Ukrainy i Białorusi2. uznającej bezwzględną wyższość rasy germańskiej wśród Utworzone na mocy dekretu z 12 października 1939 innych ras. Polacy jako naród słowiański sklasyfkowani roku Generalne Gubernatorstwo dla Okupowanych Ob- zostali jako „niepełnowartościowi” aryjczycy. Niemieccy szarów Polskich miało status protektoratu Rzeszy. Kraków propagandziści uważali ich za niekreatywnych, pozba- został jego „stolicą”. Aż do końca wojny między Rzeszą wionych odpowiedzialności obywatelskiej, ze sporą do- a GG istniała granica celna i walutowa. Generalnym gu- mieszką krwi żydowskiej w znacznym odsetku populacji. bernatorem Adolf Hitler mianował Hansa Franka, doktora Niżej oceniani byli tylko Żydzi i Cyganie. Konsekwencją praw, prezesa Akademii Prawa Niemieckiego, ministra bez tej klasyfkacji była z uporem prowadzona przez Niem- teki i ministra sprawiedliwości Rzeszy. ców w czasie wojny polityka segregacji rasowej, mająca Pierwsze oddziały Wehrmachtu wkroczyły do Krako- zapobiec mieszaniu się krwi niemieckiej i polskiej, a także 364 wa 6 września o godzinie 6 rano. Nadzieja, że okupanci obu kultur. Jeszcze bardziej restrykcyjnie przestrzegano tej będą zachowywać się poprawnie w stosunku do ludności zasady wobec Niemców i Żydów. Obowiązujące w czasie cywilnej okazała