OBECNY. JESTEM? Transformacja charakteru i statusu obecności w sztuce performance, rzeźbie i instalacji. Janusz Bałdyga OBECNY. JESTEM? Transformacja charakteru i statusu obecności w sztuce performance, rzeźbie i instalacji PRESENT. AM I? The transformation of the character and status of presence in performance art, sculpture, and installation 1 OBECNY. JESTEM? Transformacja charakteru i statusu obecności w sztuce performance, rzeźbie i instalacji PRESENT. AM I? The transformation of the character and status of presence in performance art, sculpture, and installation 2 3 Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu Janusz Bałdyga OBECNY. JESTEM? Transformacja charakteru i statusu obecności w sztuce performance, rzeźbie i instalacji PRESENT. AM I? The transformation of the character and status of presence in performance art, sculpture, and installation Poznań 2019 4 5 Copyright © by Janusz Bałdyga 2019 Wstęp 9 Introduction 17 This edition © by Wydawnictwo Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu 2019 1. Performance/Mikroteatr „Ja i królowie” Ernesta Schnabla 25 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie 1. Performance/Micro-theater Ernest Schnabel’s: „I and The Kings” 31 i rozpowszechnianie całości, fragmentów lub reprodukcji 2. „Wesele” Wyspiańskiego. Mikroteatr czy Performance 38 niniejszej pracy bez pisemnej zgody autora zabronione 2. Wyspiański’s The Wedding: Microtheatre or Performance? 43 Redakcja: prof. dr hab. Sławomir Brzoska 3. Obecność niecodzienna. Teatr życia codziennego 50 3. Uncommon presence. The Theater of everyday life 55 Recenzent (pracownik samodzielny – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu): dr hab. Elżbieta Jabłońska 4. Obecność we Lwowie 62 4. Presence in Lviv 68 Łamanie komputerowe: Zofia Kuligowska 5. Obecność rozszerzona 74 5. Extended presence 80 Tłumaczenie: 6. Ciało kruche – ciało materialne 84 Marcin Wawrzyńczak, Jędrzej Burszta 6. Fragile body / Material body 87 Korekta: 7. Obecność. Potrzeby społecznej akceptacji 92 Marcin Czajkowski 7. Presence: the needs of social acceptance 106 Projekt okładki: 8. Wejdą / Nie wejdą, Wpuszczą / Nie wpuszczą 118 Zofia Kuligowska 8. Entry / No Entry / Forced Entry 122 Fotografia na okładce: Anna Bobyrieva. Granica, Agencja ArtPole, Port Creative Hub. Kijów 2017 9. 36,6/360 czy trzydzieści sześć i sześć łamane przez trzysta sześćdziesiąt 126 9. 36,6/360 or thirty six piont six slash three hundred and sixty 134 Źródło finansowania: Publikacja naukowa finansowana ze środków na badania statutowe 10. Rekonfiguracja jako element strategii kuratorskiej wobec artysty nieobecnego 144 Wydziału Rzeźby na rok 2019 10. Reconfiguration as a curatorial strategy with an absent artist 150 Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu 11. Performance delegowany – nieobecność strategiczna 154 al. K. Marcinkowskiego 29 11. Delegated performance – strategic absence 160 60-967 Poznań 12. Wejścia / Wyjścia 163 ISBN 978-83-66015-64-7 12. Entrances / Exits 163 Zakończenie 209 Conclusion 213 6 7 VII Pracownia Rzeźby i Działań Przestrzennych - Performance. Wydział Rzeźby Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. wstęp prowadzący: prof. Janusz Bałdyga asystentka: dr Marta Bosowska Obecność, do niedawna niepodważalna cecha działań performance, coraz częściej zaczyna Tytuł badania naukowego: być kwestionowana jako jeden z podstawowych, obok jawnego procesu, warunków sztuki „Obecność, nieobecność - uczestnictwo. Transformacja charakteru i statusu obecności w realizacjach sztuki performance, rzeźby i instalacji (różnice, podobieństwa, przeciwstawienia).” akcji. Bohater wydarzenia, centralna postać i jego inicjator usytuowany poza obszarem działania budzi wątpliwości, a jednocześnie stawia istotne pytania o status obecności i potencjał nieobecności. Aktualne staje się pytanie o możliwość realizowania uczestnictwa w dziele efemerycznym poprzez nieobecność. Problem ten powraca w moim doświadczeniu od połowy lat dziewięćdziesiątych. Znamien- ne jest to, że nie generują go jedynie nowe technologie modyfikujące zasięg działania i funkcję reprezentanta, choćby w formie internetowej transmisji. Chodzi raczej o problema- tykę związaną z reprezentowaniem siebie, zasięgiem tej reprezentacji warunkowanej po- tencjałem własnego ciała, możliwościami intelektualnymi i tradycją kulturową. Kategoria obecności nie stanowi wartości bezwzględnej, kształtuje ją konkretna dyscyplina sztuki stawiająca wymóg uczestnictwa bezpośredniego albo potencjalnego. Należy to rozumieć bardziej jako świadomość obecności, a nie jej bezpośrednie doświadczanie. Powiązana z cielesnością obecność, fizyczna i ewidentna, staje się podstawowym narzędziem kreowa- nia znaczeń. Uwolniona od fizycznego wymiaru tworzy nowe obszary komunikowania oparte o ślad czy pamięć, do których odwołujemy się w tym tekście. „Potrzebna jest jednak kategoria opisowa łącząca dzieła akcjonistyczne, efemeryczne i performatywne – twierdzi Łukasz Guzek. – Taką kategorią jest obecność, stanowiąca w dziełach tego typu kategorię wyższego rzędu, typu meta. A to oznacza, iż należy rozumieć ją szerzej, niż tylko obecność bezpośrednią w dziełach sztuki akcji, opartych na użyciu kondycji psychofizycznej jako środka artystycznego. W dziełach typu environment i instalacja obecność ma charakter potencjalny, wynikający z otwarcia struktury dzieła i powiązania go z przestrzenią rzeczy- wistą”1. Rozpatrując fenomen obecności w przestrzeniach pozaartystycznych, stajemy wobec historii jako nauki w sposób bezwzględny eksponującej obecność jako sprawcę biegu historycznych przemian. Coraz bardziej popularna historia hipotetyczna stawia pytania o skutki hipotetycznej nieobecności i rozważa jej alternatywę w postaci obecności. Analiza hipotez pozwala na stawianie wiarygodnych i coraz bardziej wartościowych diagnoz histo- rycznych i politycznych. Historia każe przywoływać niezbędną w wielu sytuacjach funkcję 1. Łukasz Guzek, Rekonstrukcja sztuki akcji w Polsce, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata, Wydawnictwo Tako, Warszawa – Toruń 2017, s. 19. 8 9 sobowtóra królów, dyktatorów czy zaangażowanych w działania wojenne, decydujących Żelastwo… – To jest taki jeden, co jest, choć go nie ma, rozumiesz […] A więc w wojsku o losach świata najwyższych dowódców wojskowych. W takich sytuacjach mistyfikacje Karola Wielkiego można być znakomitym rycerzem, nosić przeróżne tytuły, być mężnym służą przywołaniu fałszywego obrazu obecności, w interesie kreatora jest stworzenie złu- w boju i gorliwym oficerem, wcale nie istniejąc?”2. dzenia poprawności dla błędnej odpowiedzi na pytania: „Gdzie on jest? Co robi w tym mo- Pytanie pozostaje bez odpowiedzi wobec niejednoznacznego faktu nieistnienia definiowa- mencie?”. Spektakularnym przykładem z czasów II wojny światowej są operacje wojenne nego bytem potwierdzonym – sugestywnym znakiem srebrnej zbroi oblekającej nieistnie- marszałka Bernarda Montgomery’ego w Afryce Północnej w czasie, gdy reprezentujący go jące ciało. Nieobecność staje się mechanizmem tworzenia mitu niezłomnego. Dokładnie sobowtór, aktor Meyrick Clifton James prowadził niezwykle bogate życie towarzyskie pośród ten sam mechanizm odnajdujemy w filmie „Eroica” Andrzeja Munka, gdy mistyfikowana londyńskiego establishmentu, a następnie odbył jawną podróż do Gibraltaru. Celem była „bohaterska” ucieczka z obozu jenieckiego staje się podstawą mitu potwierdzającego szan- adresowana do wywiadu niemieckiego fałszywa odpowiedź na pytanie o miejsce jego se heroicznego odwrócenia losu. W rzeczywistości bohater, na którego domniemanym obecności. Znamienne jest zdanie Montgomery’ego wypowiedziane na temat roli odegranej czynie oparty jest ów mit, przebywa na strychu baraku, korzystając z pomocy wtajemni- przez Jamesa: „Oszukał Niemców w newralgicznym momencie wojny”. Z całą pewnością czonych współtowarzyszy. Mit ma wielką siłę integrowania wokół siebie, a co za tym idzie, możemy mówić o szerokim spektrum „reprezentantów” mających wpływ na prawdziwy, przewartościowania sytuacji trudnej czy zgoła beznadziejnej. I oto strażnicy mitu strzegą modyfikowany lub ewidentnie fałszywy obraz konkretnej obecności. fałszywej nieobecności jego bohatera, ponieważ prawda, niszcząc mit, zniszczyłaby zarze- Kolejnym aspektem jest mityczne czy też symboliczne przywołanie obecności kogoś, wie nadziei i unicestwiłaby siłę z dumą powtarzanego zdania: „Jednak jemu się udało”, z czyją nieobecnością nie możemy się pogodzić. Sięgamy wówczas do rytuału przywołania a idąc dalej: „Skoro jemu się udało…”. nieobecnego jak wywoływanie duchów czy rytuału pamięci kierowanego ku określonej Historia odnotowuje związany z nieistnieniem państwa polskiego rytuał Wielkiej Porty, osobie czy zjawisku, z dominującą cechą nieobecności, deficytu czy dotkliwego braku. czyli rządu Imperium Osmańskiego, które w XIX-wiecznej Europie jako jedyne państwo nie Obecność i związane z nią uczestnictwo w inicjowanym przez nas procesie (nazwijmy go uznało skutków rozbiorów Polski. Oficjalne powitanie europejskich dyplomatów kończyło rytuałem pamięci), pozwala oswoić i dowartościować sens dramatu obecnych, pozostawio- się rytualnym pytaniem o potwierdzenie przybycia posła z Lechistanu. Odpowiedzią była nych i porzuconych. Pozwala to na uniknięcie kryzysu rozpaczy mogącego skutkować cisza anonsująca symboliczną rolę nieobecnego. Możemy mówić o definiowaniu czy też katastrofą. Za każdym razem fakt obecności stwarza możliwość ingerowania w wytworzoną przywołaniu obecności właśnie przez wyartykułowanie nieobecności. przez nas rzeczywistość. Nieobecny inicjator działania przenosi odpowiedzialność za rezul- Obszar sztuki stanowi również pole