QARAQALPAQ TILININ IMLA SQZLIGI Qaraqalpaqstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi tarepinen tastiyiqlangan NOKIS «BILIM» 2017 Oaraaalpaq tiling imla sozlig.. Uliwma UOK: 811.512.121-35(076.3)------------- ■ S 4 bcrctug.n mektepoqiwshihn KBK: 81.2 Q ar b.um Nokis, «B.I.m» baSpaSl, Q 51 2017-jil- 348 bet. UOK: 8X1.512-121-35 (076.3) KBK: 81.2 Qar Q—51 Diiziwshiler: Madenbay Dawletov Shamshetdin Abdinazimov, Aruxan Dawletova Pikir bildiriwshiler: n.Sevdallaeva. - Filologiya ilimleriniP kandIdaiti Z. Ismaylova - Qaraqalpaqstan RespAlikasXaliq bilimlendmw ministrliginin jetekshi qanigesi. QARAQALPAQ TILININ IMLA SOZLIGI Nokis —«Bilim» — 2017 Redaktorlar S. Aytmuratova, S. Baynazarova Kork.redaktor I. Serjanov Tex. redakton B. Tunmbetov Operatorlar N. Saukieva, A. Begdullaeva Original-maketten basiwga ruqsat etilgen waqti 30.10.2017-j. Formati 60x90 '/]6. Tip «Tayms» garniturasi. Kegl 12. Ofset qagazi. Ofset baspa usilinda basildi. Kolemi 21,75 b.t. 22,6 esap b.t. Nusqasi 4000 dana. Buyirtpa № 17-677. «Bilim» baspasi. 230103. Nokis qalasi, Qaraqalpaqstan koshesi, 9. «0‘zbekiston» baspa-poligrafiyaliq doretiwshilik uyi. Tashkent, «Nawayi» koshesi, 30. © M.Dawletov ham t.b., 2017. ISBN 978-9943-4442-0-1 © «Bilim» baspasi, 2017. QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI MINISTRLER KENESININ QARARl 224-san. 2016-jil 5-iyul Nokis qalasi QARAQALPAQ TILININ TIYKARGI IMLA QAGIYDALARIN TASTIYIQLAW HAQQINDA Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqargi Kenesinin 2016-jil 10-iyunde qabil etilgen «Qaraqalpaqstan Respublikasimn ayinm nizamlanna ozgerisler ham qosimshalar kirgiziw haqqinda»gi 91/IX sanli qarann onnlaw maqsetinde Ministrler Kenesi qarar etedi: 1. Latin jaziwina tiykarlangan Qaraqalpaq tiliniri tiykargi imla qagiydalar jiynagi tastiyiqlansm. 2. Respublika ministrlikleri, vedomstvalari, jergilikli hakimiyat ham basqariw organlan, galaba xabar qurallari latin jaziwina tiykarlangan qaraqalpaq dipbesindegi barliq turdegi xat jazisiwlarda, baspasozde, is jiirgiziwde usi qagiydalardi engiziw boymsha tiyisli ilajlardi islep shiqsin ham amelge asirsm. 3. Ozbekistan Respublikasi Ilimler akademiyasi Qaraqal­ paqstan boliminin Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim- izertlew instituti, Qaraqalpaq mamleketlik universiteti ham Nokis mamleketlik pedagogikaliq instituti mektepler ushin qollanba sipatinda qaraqalpaq tili boymsha tiyfsH sozliklfrdi tayarlasin ham olardi baspadan shigactw ilailann korsin. 3 ALG SOZ Uliwma bilim beretugin mektep oqiwshilari ushin qara­ qalpaq latm jaziwina tiykarlangan daslepki «Qaraqalpaq tilinin imla sozligi» Qaraqalpaqstan Respublikasi Ministr­ ler Kenesinin 1995-jil 30-dekabrdegi 281/12-sanli qararma muwapiq 1997-jil «Bilim» baspasmda 2000 nusqada basilip shiqqan edi. Bui mugdardagi sozlik respublikadagi 700 den aslam mektep oqiwshilari ushm jetkilikli ernes. Hazir mek­ tep oqiwshilarimn qolmda bir de imla sozligin ushirata al- maysah. Atalgan daslepki imla sozliginiri alipbe tartibine 32 harip kirgen edi. Alipbege ahngan 32 hariptin 5 haribi (a5, o’, u5, g’, n’) apostrof belgisi menen, bir harip (sh) kirill-rus jaziwindagi ч, ш, щ hariplerinin waziypasin atqaratugm etip alindi. Bui imla sozligin mektep oqiwshilari 20 jildan aslam qollanip keldi. Bui jillar ishinde alipbe ham imla qagiydalarina eki ret ozgerisler hamr qosimshalar kirgizilip, alipbenin imlasi biraz jetilistirildi. Alipbe ham imlani jane de jetilistiriw maqsetin- de sirttan kirgen ozlestirme sczlerdi duris jaziw ushin zarurli haripler qosildi ham olardin grafikaliq formasma ozgerisler kirgiziw kerek boldi. Usinday talaplarga bola Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqargi Kenesi «Latm jaziwina tiykarlangan qaraqalpaq alipbesin engiziw haqqinda»gi Qaraqalpaqstan Respublikasi Nizamma ayirim ozgerisler menen qosimshalar haqqinda 2016-jil 10-iyunda qarar qabil etti. Bui Nizamga tomendegi qosimshalar ham ozgerisler kirgizildi: 1) tupkilikli sozlerde soz basinda e, o, o’ hariplerinin «aldinan у ham w haribi qosilip, ye, wo, wo birikpesi tiirinde jaziladi» degen ozgeris alt nip taslandi; 4 i^i П’ I / . seslerin tanbalaytugin apostrof be ?l e,ri . } ? , anip’ bariptin ustine qoyilatugin akut (a, 0, u, g, П, I 1) belgisine ozgertildi* 3) hazirgi harekettegi dawisl, Г, i> hariplerindegi apostrof ham noqat belgilen alinip taslanip, 1 i tiirinde, yagmy bas haribi akut belgisi I, kishi haribi akutsiz i turinde jazilatugini berildi; Qaraqalpaqstan Respublikasimri 2016-jil 10-iyunm da qabil etilgen Nizaminda bunnan basqa ozgerisler bolgan joq. Hazirgi usinilip otirgan Qaraqalpaq tilinin imla sozligi joqarida atalgan ozgerisler tiykannda duzildi. Bunnan tisqan sozlikke burmgi imlada ts, sh haripleri turinde uyrenilip kelgen hariplerdiri ormna c, ch haripleri alipbe tartibi menen sozliktin quramina kirdi. Misali: cex, cement, cirkul, chek, chesnok, chempion t.b. Sonin menen qatar, imlada awizeki soylewge tiykarlamp har turli bolip jazilip jurgen basqa millet atlan ozinih jazba adebiy til normasina llayiq jaziliwi berildi. Misali: rus (oris ernes), koreys (karis ernes), nemec (nemis ernes), francuz t.b. Sonday-aq, jaziliwi qiyinshiliq tuwdiratugin ham qosim- talar qosilganda ozgeriske ushirap jazilatugan sozler sozlik­ tin oz ishinde korsetildi. Uliwma bilim beretugin mektep oqiwshilari ushin qol- lanba sipatinda duzilgen «Qaraqalpaq tilinin imla sozligi» Qaraqalpaqstan Respublikasi Ministrler Keriesinin latin jaziwma tiykarlan^an qaraqalpaq alipbesi ha*-1 imli • ■ ju r’^ iske asiriw boyinsha qabil etilgen qararma muwapiq duzildi. Sozlikke tiykannan, hazirgi qaraqalpaq adebiy tilinde jiyi qollanilatugin tupkilikli sozler, rus ham evropa tillermen ozlesip, hazirgi turm isim izda ken qollanilatugin sozler, jami- yetlik ozgerislerge baylanish geypara gonergen s z er e ir i. Latin jaziwma tiykarlangan hazirgi sozlik burmgi soz­ likke qaraganda adewir ozgesheliklerge lye. un a l qagiydalarmda qollanilatugin orFograFiyaliq prmcip er toliq saqlandi. Tdbir ham qosimtali sozlerdin jazi iw , q bolek jazilatugm, defis arqali jaziwlar, olarga qatnasli sbz- lerdiri imlasi bir izge tusirildi. Latin jaziwina otiwge baylanisli imla qagiydalan seslik- hariplik qatnasqa tiykarlanip jahasha duzildi. Sebebi, qaysi harip qanday sesti bildiretugmi imla qagiydalarmda toliq kdrinip turiwi tiyis. Mektep oqiwshilari ushin latm jaziwina tiykarlangan imla sozligin duziwde M.Dawletov, E.Dawenov tarepinen 1997-jih duzilgen «Qaraqalpaq tilinin imla sozligi», jamaat ilimpazlar tarepinen duzilgen akademiyaliq «Qaraqalpaq tilinin imla sozligi» (1980,1990), «Qaraqalpaq tilinin tusindirme sozligi» (tort tomliq 1982—1992-jillar), «Qaraqalpaq tilinin qaraqal- paqsha-russha», «russha-qaraqalpaqsha» sozlikleri h^m kun- delikli baspasoz maretiallannan paydalamldi. Sozliktin soninda latm jaziwina tiykarlangan «Qaraqalpaq tilinin imla qagiydalan» qosimsha retinde berildi. Sozlik tuwrali bzlerinin pikir-usmislarin bildirgen joldas- larga ulken minnetdarshiliq bildiremiz. Diiziwshiler 6 SOZLIKTE QOLLANILGAN qisqartiwlar arxeol. — arxeologiya termini poligr. — poligraFiyaliq arxitek. — arxitektura termini termin astr. — astronomiya termini psixol. — psixologiya adeb. — adebiyattaniw termini termini asker. — askeriy termin sport. — sport termini bal. — baliqtin ati tanl. — tarilaq sozler biol. — biologiya termini tex. — texnikaliq termin bot. — botanika termini zool. — zoologiya termini dial. — dialektlik soz din. — diniy soz ekon. — ekonomikaliq termin etn. — etnograFiyahq termin Fiz. — Fizika termini Fiziol. — Fizologiya termini Fllos. — FilosoFiyahq termin geogr. — geograFiya termini geom. — geometriya termini gone, — gonergen soz xim. — ximiya termini lnm. — lrim ati kas. — kasiplik soz kom. — komekshi soz kork. — korkem oner qus — qus ati lingv. — lingvistikahq termin mat. — matematikaliq termin med. — medicinaliq termin met. — metall ati muz. — muzika termini miner. — mineralogiya termini oyin. — oyin ati os. — osimlik ati ped. — pedagogikahq termin А а X х N n V v в А а 11 0 о W w В 1) I i 0 o Yy D (1 J j Pp Z z Б е К к R r С с F F Q q S s Ch ch G g L 1 T t Sh sh Gg M m U u Н h N n U u 8 abadan adir A abadan, abadan turmis adagarba abadanlasiw adam abadanliq adamata abadansbiliq, abadanshiligi adamgershilik, abajur, -ga, -di, -i adamgershiligi abay, abay etiw adamgershilikli abaylaw, abaylamaw adamgershiliksiz abaysiz adamxor abaysizda adamxorhq abaysizliq, abaysizligi adamliq, adamligi abazin, abazinler adamsiz abbreviatura (lingv.) adamzat abxaz, abxazlar, abxaz tili adamsha abxazli adamshil abiray adamshihq, adamshiligi abirayh adastinw abiraysiz adasnv adasiwsbi abirji adawat abirjiliq, abirjiligi adawatli, adawatli kunler abir-sabir adawatliq, adawatligi abisin adawatsiz abism-ajin adawatshil abonement, -ke, -ti, -1 adekvat (lingv.) abonent, -ke, -ti, -i adekvatliq abonentlik adektiv (lingv.) abstrakt adigey, adigeyler abstraktli adim abstrakciya adinilaw abzac adimli abzacli adimsiz abzacsiz adir, adir minez ada, ada boliw, ada bolmaw 9 adiraq agaranlaw adiraq, adiraq koz aerostat adirayiw, adiray, adirayadi aerovokzal adiraytiw agent, -ke, -ti, -i adir-budir agentlik, agentligi adirliq, adirligi agrar adjar, adjarlar (xaliq) agrarli, agrarli xojaliq administrator agrarliq administraciya agregat admiral agregatli admiralliq, admiralligi agressiya adres, -ke, -ti, -i agressor adresli agrobank, -ke, -ti, -i adressiz agrobaza advokat agrobiolog, -qa, -ti, -1 advokatliq, advokathgi agrobiologiya advokatura agrobotanika adyutant agroFizik adyutanthq, adyutanthgi agroximik aerobus agronom aerodinamika agronomiya aerodrom agronomiyaliq, aeroFlot agronomiyaligi aeroklub agronomliq, agronomligi aerokosmos agrotexnik aeroliFt